ज्योतिबा गोविंदराव फुले यांची माहीती Mahatma Phule Information In Marathi
जन्मदिवस - ११ एप्रिल १८२७,
जन्मठिकाण- पुणे
मृत्यू - २८ नोव्हेंबर १८९०
आज आपण ज्योतिबा गोविंदराव फुले यांची माहीती पाहणार आहोत. ज्योतिबा गोविंदराव फुले यांचा जन्म ११ एप्रिल १८२७ रोजी पुणे येथे झाला. फुलेंचे मुळ गाव सातारा जिल्हयातील कटगुण हे होय. त्यांचे आडनाव गो-हे होते. ते जातीने क्षत्रिय माळी होते. ज्योतिबांचे आजोबा, शेरीबांचा फुले विकण्याचा व्यवसाय होता. म्हणून त्यांचे आडनाव फुले हे पडले. तर ज्योतिबाच्या यात्रेच्या दिवशी फुलेंचा जन्म झाला म्हणून त्यांचे नाव ज्योतिबा ठेवले. महात्मा फुलेंच्या आईचे नाव चिमणाबाई होते. फुले एक वर्षाचे असतांना त्यांच्या आईचा मृत्यू झाला. सगुणाबाई या त्यांच्या आत्याने त्यांचा सांभाळ केला. १८३४ ते १८३८ पंतोजीच्या मराठी शाळेत शिक्षण घेतले. गोविंदरावांच्या कारकुनाने गोविंदरावाचा बुध्दीभ्रंश करून ज्योतिबास शाळेतून काढून घेतले. ज्योतिबांची चिंतनशीलता व बौध्दीक कौशल्य पाहून शेजारी राहणारे उर्दु शिक्षक गफार बेंग मुंशी व धर्मोपदेशक लिजीट साहेब यांनी ज्योतिबांचे शिक्षण परत सुरू करावे असा आग्रह धरला. ज्योतिबांना १८४१ ते ४७ मध्ये चर्च ऑफ स्कॉटिश मिशनच्या खाजगी शाळेत घातले. तेथे संस्कृत, व्याकरण, ज्योतिष, वेदांत,धर्मशास्त्र इ शिकविले जाई. या काळात त्यांची मैत्री सदाशिव बल्लाळ गोवंडे या ब्राम्हण मुलाबरोबर झाली. १८४० मध्ये वयाच्या १३ व्या वर्षी त्यांचा विवाह सातारा जिल्हयातील धनकवडीच्या खंडोजी सिंदुजी नेवसे (झगडे पाटलांच्या) कन्या सावित्रीबाईशी झाला. रा. गो. भांडारकर फुलेंचे वर्गबंधु होते, तर सार्वजनिक काका हे त्यांचे मित्र होते..
महात्मा फुलेंचे कार्य
फुलेंच्या मनात राजकीय व सामाजिक गुलामगिरी बद्दल चीड होती. इंग्रज राज्य उलथून टाकण्याच्या हेतूने त्यांनी लहूजी बुवा मांग यांच्या कडून दांडपट्टा व नेमबाजीचे शिक्षण घेतले. परंतु आपल्या विचारांतील फोलपणा त्यांच्या लक्षात आला. समाजातील अधोरी कृत्ये, विषमता, जातियता, अज्ञान हे अडथळे ज्योतिबांनी ओळखले होते. त्यांच्या गुरूकन्येला ९ व्या वर्षी वैधव्य आल्यानंतर विद्रुप करण्यात आले. यांचा त्यांच्या मनावर मोठा आघात झाला. १८४८ मध्ये एका ब्राम्हण मित्राच्या लग्नाला गेले असता, वरातीबरोबर एक माळयाचा मुलगा चालतो हे बघुन ब्राम्हणांनी फुलेंचा अपमान केला गेला. हा प्रसंग फुलेंच्या जीवनाला कलाटनी देणारा ठरला. १८४७ मधे महात्मा फुलेवर थॉमस पेन यांच्या The Rights of man या पुस्तकाचा प्रभाव पडला.
फुलेंंवर संस्कृतमधील वज्रसुची व कबीराच्या विप्रमती ह्या बीजग्रंथातील भागांचाही प्रभाव होता.
फुलेंंना संंत तुकाराम, छत्रपती शिवाजी व मार्टिन ल्युुुथरपासुन अन्याया विरूध्द लढण्याची प्रेरणा मिळाली.
१) महिला मुक्ती:
स्त्री शिक्षण - समाजसुधारणेसाठी स्त्री शिक्षण हाच प्रभावी मार्ग आहे हे ओळखुन ३ ऑगस्ट १८४८ रोजी पुण्यातील बुधवार पेठेत भिडांच्या वाड्यात पहिली मुलींची शाळा काढली. स्वतंत्रपणे मुलीची शाळा काढणारे ते पहिले भारतीय होते. फुलेंनी मुलीची शाळा सुरू करण्‍याची प्रेरणा अहमदनगरच्या मिशनरी स्कूलच्या मिस फरार यांच्याकडून घेतली. स्त्री शिक्षीका मिळत नव्हत्या म्हणून त्यांनी सावित्रीबाईंना शिक्षण दिले. त्यांचेकडे मुख्याध्यापिकेचे काम सोपविले. त्‍यामुळे यांना वडीलांनी घराबाहेर काढले.
( सावित्रीबाईंचे शिक्षण - नॉर्मल स्कूल, शिक्षक - यशवंतराव परांजपे) पहीली शाळा बंद पडल्यावर १८५१ मध्ये बुधवार पेठेत दुसरी शाळा, १८५१ मध्येच रास्तापेठेत तिसरी व १९८० - वेताळ पेठेत चौथी मुलींची शाळा सुरू केली. त्यांना सदाशिव गोवंडे, सखाराम परांजपे व केशवराव यांचे सहकार्य लाभले. १८५५ मध्ये पुण्यात प्रौढांसाठी रात्र शाळा सुरू केल्या. त्यांच्या या कार्याबद्दल मुंबईचे गव्हर्नर मेजर कॅन्डी तर्फे त्यांचा विश्रामबाग वाडयात १६ नोव्हें १८५२ ला सत्कार करण्यात आला. ब्रिटिशांनी फुलेंच्या स्त्रीशिक्षणाच्या कार्यास दक्षिणा प्राईज फंडाद्वारे मदत केली. (दरमहा २५ रू.) १८५२ मध्ये पुणा लायब्ररीची स्थापना केली. - १८५४ मध्ये फुलेंनी स्कॉटिश मिशनऱ्यांच्या शाळेत अर्धवेळ पगारी शिक्षक म्हणून नोकरी केली.
२) स्त्री उध्दार - फुलेंनी विधवांच्या प्रश्नांकडे मानवतेच्या दृष्टिकोनातून बघितले. त्यांनी ८ मार्च १८६० रोजी पुण्यात पहिला पुनर्विवाह घडवून आणला. १८६४ मध्ये पुण्याच्या गोखले बागेत शेणवी जातीतील एक विधवा पुनर्विवाह घडवून आणला. विधवांचे पाउल वाकडे पडल्यास त्यांच्या पुढे भ्रूण हत्या किंवा आत्महत्येशिवाय पर्याय नसे म्हणून फुलेंनी १८६३ मध्ये आपल्या घराशेजारी भारतातील पहिले बालहत्या प्रतिबंधक गृह सुरू केले. यानंतर पंढरपुर येथे बालहत्या प्रतिबंधक गृह उघडले.
निपुत्रिक असूनही दुसरे लग्न न करता काशीबाई या ब्राम्हण विधवेचा बालहत्या प्रतिबंधक गृहातील यशवंत हा मुलगा दत्तक घेतला. पुढे तो डॉ. यशवंत फुले म्हणून ओळखला गेला. विधवांच्या केशवपानच्या पध्दतीला आळा घालण्यासाठी तळेगाव ढमढेरे तसेच ओतूर येथे नाभिकांचा (न्हाव्यांचा) संप घडवून आणला. सती प्रथेबद्दल फुले म्हणतात. स्त्रीने मात्र पति निधनानंतर सती जावे, परंतु पती मात्र सता जात नाही उलट प्रेतयात्रेपुर्वीच दुसरी मिळवण्‍याचा विचार त्याच्या मनात येतो. बुलढाणा येथील सौ. ताराबाई शिंदे यांनी स्त्री पुरुष तुलना या ग्रंथात पुरूष वर्गाला उपदेश केला. याचे फुलेंनी समर्थन केले. फुलेंच्या कार्यामुळे सनातन्यांनी चिडून १८५६ मध्ये शेंडे व कुंभार नावाचे मारेकरी फुलेंना मारण्यासाठी पाठविले. परंतु तेच फुलेंचे अनुयायी बनले.
३) अस्पृश्यासाठी कार्य - अस्पृश्यांच्या शिक्षणासाठी त्यांनी पुण्यात १९ मे १८५२ साली वेताळ पेठेत शाळा सुरू केली. काही होतकरू मित्रांच्या मदतीने त्यांनी १० सप्टेंबर १८५३ मध्ये महार, मांग इ. लोकास विद्या शिकविण्याकरीन मंडळी नावाची संस्था काढली. या संस्थेतर्फे १८५८ पर्यंत पुण्यात तीन शाळा काढल्या. • अस्पृश्यांना पिण्याच्या पाण्याची अडचण भासू लागली म्हणून १८६८ मध्ये आपल्या घरचा हौद सर्वासाठी खुला केला.
४) शेतकऱ्यांसाठी केलेले कार्य - . शेतकऱ्यांची स्थिती सुधारण्यासाठी शिक्षणाशिवाय पर्याय नाही हे त्यांनी ओळखले होते. शिक्षणाअभावी समाजाची कशी दुर्दशा झालो हे त्यांनी शेतकऱ्यांचा आसूड या ग्रंथात वर्णन केले आहे.
विद्येविना मती गेली; मतीविना नीती गेली;
नीतीविना गती गेली; गतीविना वित्त गेले;
वित्ताविना क्षुद्र खचले; इतके अनर्थ एकटया अविद्येने केले.
शेतकऱ्यांंच्या मुलांना सरकारने शिक्षण द्यावे, नोकरीत प्राधान्य द्यावे नैसर्गिक आपत्तीत मदत करण्यासाठी त्यांनी आग्रह धरला. १८७७ च्या दुष्काळात दुष्काळ पिडितांना मदत करण्यासाठी धनकवडी येथे दुष्काळपिडीत विद्यार्थ्यांसाठी कॅम्‍प घेतला. शेतकऱ्याची स्थिती सुधारण्यासाठी सरकारला सुचना केल्या. त्यात पाणीपुरवठा योजनेस अग्रकम दिला होता. तलाव, बंधारे, विहीर, धरणे याद्वारे शेतीला पाणीपुरवठा करणे. पीक संरक्षणासाठी बंदुकीस परवाने द्यावे. कालव्याचे पाणी वेळेवर मिळावे, शेतीस वाजवी कर आकारावा,
पशुपालनास जोडधंदा म्हणन चालना द्यावी, माहिती पुुस्तिका छापाव्या कृृषी पध्दती व अवजारात सुधारणा कराव्या.
कमी व्याजदराने कर्जे उपलब्ध करून द्यावी. याबाबत त्यांनी आपले विचार सरकार दरबारी मांडले.
२ मार्च १८८८ मध्ये व्हिक्टोरीया राणीचा पुत्र डयुक ऑफ कॅनॉट ने हिंदुस्थानला भेट दिली. त्यांना मानपत्र
देण्‍यात आले. या कार्यक्रमात फुले शेतकऱ्यांच्या वेशात गेले. हिंदुस्थानचे हित करायचे असल्यास शेतकऱ्यांचे अज्ञान घालवावे व त्‍यासाठी प्राथमीक शिक्षण मोफत देण्याची मागणी केली. १८८९ मध्ये मुबंईच्‍या कॉंग्रेसच्या अधिवेशनाबाहेर प्रवेश द्वारावर शेतकऱ्याचा ३० फुट गवताचा पुतळा उभारला व सुनावले की, जोपर्यंत
Mahatma Phule Information In Marathi
शेतकऱ्यांना काँग्रेसमध्ये सामावून घेतले जात नाही तो पर्यंत राष्ट्रसभेस 'राष्ट्रीय' म्हणून घेण्याचा अधिकार नाही. , १८७५ मध्ये पुण्यातील जुन्नर व अहमदनगर येथील शेतकऱ्यांनी सावकारांच्या जुलमांविरूध्द बंड केले. 'नांगर चालणार नाही व जमीन पिकणार नाही. याचे नेतृत्व फुलेंनी केले. त्यास खतफोडीचे बंड म्हणतात. हे आंदोलन २ वर्ष चालले. सरकारला नमते घेणे भाग पडले व डेक्कन अॅग्रीकल्चर अॅक्टद्वारे सरकारने सावकार व जमिनदारांना वेसन घातली आणि शेतकऱ्यांना संरक्षण दिले..शेतमालाच्या विक्रीसाठी पेढी स्थापन केली. इंग्रजी भाजीपाला (संकरीत) पिकविण्यात पुढाकार घेतला.
५) सत्यशोधक समाजाची स्थापना -
स्थापना - २४ सप्टेंबर १८७३ पुणे
पहिले अध्यक्ष व कोषाध्यक्ष - म. ज्योतिबा फुले.
उद्दीष्ट - शुद्रातीशुद्रांची स्थिती सुधारण्यासाठी धार्मिक व सामाजिक गुलामगिरी नष्ट करणे
ब्रीदवाक्य - || सर्वसाक्ष जगत्पती | त्याला नकोची मध्यस्थी ||
सार्वजनिक सत्यधर्म व गुलामगिरी या ग्रंथात त्यांनी सत्यशोधक समाजाबद्दल विचार मांडले आहे. ते म्हणतात - 'ब्राम्हण भट, जोशी, उपाध्ये इ. लोकांच्या दास्यत्वातून शुद्र लोकांना मुक्त करण्याकरीता व आपल्या मतलबी ग्रंथाच्या आधारे आज हजारो वर्षे शुद्ध लोकाना नीच मानून गफलतीने लुटत आहे. यास्तव सदुपदेश व विद्याद्वारे त्यांचे वास्तविक अधिकार समजून देण्यारीत हा समाज आहे.' . १८७३ मध्ये त्यांनी अस्पृश्यता निवारणाचा जाहिरनामा काढला.
सत्यशोधक समाजाचा सदस्य होण्यासाठी बेल भंडारा उचलले व कबीरांच्या विप्रमतीचे वाचन करणे ही अट होती. बैठक दर रविवारी भाड मनसाराम यांच्या घरी भरे. विवाहासारख्या पारंपारीक पध्दतीतील खर्च कमी करणे, शुद्रांना साक्षर करणे व ब्राम्हणांच्या पिळवणूकीणसून सोडविणे हा सत्यशोधक समाजाचा मुळ उद्देश होता.सत्यशोधक समाज पध्दतीने १८७३ मध्ये सिताराम आल्हट व राधाबाई निंबाळकर यांचा विवाह
लावला.पुरोहितांशिवाय विवाह लावण्यासाठी मराठीत मंगलाष्टके रचली.सत्यशोधक समाजाच्या कार्यकर्त्यांनी गंजपेठ मधे सावतामाळी फ्री बोर्डीगची स्थापना केली.
फुलेंनी महाराष्ट्रात ब्राम्हणेत्तर चळवळीचा पाया घातला. सत्यशोधक समाजाचे कार्य दीनबंधू नावाच्या साप्ताहिकातून प्रसिध्द केले जाई.
१ जाने १८७७ रोजी फुलेंच्या प्रेरणनेने हे वृत्तपत्र सुरू झाले. कृष्णराव पांडूरंग भालेकर हे दीनबंधू चे संपादक होते. १८८० पासून ना. म. लोखंडे यांनी दीन-बंधूचे व्यवस्‍थापन बघितले.
६) शिक्षण विषयक विचार - शिकून ज्ञानी झाल्याशिवाय अन्यायाला प्रतिकार करता येत नाही. अशी त्यांची रास्त श्रध्दा होती. " लॉर्ड एलेनबरो याने शिक्षण वरच्या वर्गातून खालच्या वर्गाकडे झिरपत जाईल असे शिक्षण प्रसाराच्या बाबतीत कळविले चेते. मेकॉलेची झिरपती पध्दती १८५३ पर्यंत चालू होती. फुलेंचा शिक्षणाच्या झिरपत्या सिध्दांताला विरोध होता. फुलेंनी स्त्रिया व अस्पृश्यासांसाठी शिक्षणाचे दरवाजे उघडण्याचे कार्य केले. भारतीय शिक्षण प्रसार पाहण्यासाठी १८८२ मध्ये सरकारने विल्यम हंटर यांच्या अध्यक्षतेखाली आयोग नेमला होता. १९ ऑक्टो रोजी फुलेंनी हंटर आयोगासमोर साक्ष देतांना महत्वाचे विचार मांडले.
‘घाम गाळणाऱ्या रयतेच्या कष्टातून मिळालेला महसूल उच्च शिक्षणावर खर्च केला जातो. वरीष्ठ वर्ग शिक्षण प्रसारात काहीही हातभार लावत नाही. म्हणून कनिष्ठ वर्गाच्या शिक्षणाकडे लक्ष द्यावे. वयाच्या १२ या वर्षापर्यंत शिक्षण सक्तीचे करावे. ब्राम्हण शिक्षक फटकून वागतात म्हणून शिक्षक हा शेतकरी वर्गांतील प्रशिक्षित असावा. महाविद्यालयीन शिक्षणाचे स्वरूप जीवनातील सर्वसाधारण गरजा भागविणारे असावे.'
७) धार्मिक विचार -
फुले कट्टर एकेश्वरवादी होते. परमेश्वर निर्गुण निराकार आहे असे त्यांचे गत होते. " त्याना मुर्तीपुजा अमान्य होती. आराधना, अवतार कल्पना, पुजा, नामस्मरण, नैवेद्य, अन्नदान, अनुष्ठान, पाप पुण्य हया कल्पना त्यांना अमान्य होत्या. सर्वसाक्ष जगत्पती त्याला नकोची मध्यस्थी| हे त्यांच्या धर्म विचारांचे प्रमुख सुत्र होते.
८) इतर कार्य १८७६ मध्ये फुलेंनी पुणे कमर्शिअल अॅन्ड कॉन्ट्रॉटिंग कंपनीची स्थापना केली व याद्वारे कंत्राटदाराचा व्यवसाय केला. खडकवासला तलाव, पुणे - सातारा मार्गावरील कात्रज बोगदा व पुण्यातील इतर रस्त्यांची कामे हाती घेतली. या काळात मजुरांशी जवळचा संबंध आल्यामुळे त्यांनी मजुरांच्या अन्यायाला वाचा फोडली. त्यांच्या प्रोत्साहनामुळे नारायण मेघाजी लोखंडे यांनी मुंबईच्या गिरणी कामगारांची 'मिल हँडस् असोशिएशन' नावाची भारतातील पहिली मजूर संघटना स्थापन केली. १८७६ ते १८८२ पुणा नगरपालिकेचे सदस्य असतांना १८७७ मध्ये शिक्षणाच्या सार्वत्रिकरणासाठी सक्तीच्या शिक्षणाचा कायदा करावा असा ठराव मांडला.
पुण्यात मार्केटची इमारत बांधण्यासाठी आणि रिपनला मानपत्र देण्याच्या समारंभास विरोध केला. १८८२ मध्ये पुण्यात दारूच्या दुकानांची संख्या ४ वरून १० वर गेल्यावर नगरपालिकेत व्यसन कमी होण्यासाठी ठराव मांडला. फुलेंनी १८६७ मध्ये रायगड येथील शिवाजी महाराजांच्या समाधीचा शोध घेउन जिर्णोध्दार केला. न्या. रानडे यांनी ५ जून १८७५ रोजी पुण्यात स्वामी दयानंदांची हत्तीवरून मिरवणूक काढली त्यास ज्योतिबांचे सहकार्य घेतले होते. इंग्रजी राज्य हे फुलेंना दैवी संकेत वाटत होते.
९) लेखन कार्य - - शेतकरी, कष्टकरी, शुद्र समाज हाच त्यांच्या विचारांचा केंद्र बिंदू होता . त्यांची दु:खे वेशीवर टांगण्यासाठी फुलेंनी लेखन कार्य सुरू केले. फुलेंनी १८५५ पासून लेखनास सुरूवात केली. सर्वप्रथम तृतीयरत्न हे नाटक लिहिले. यात ब्राम्हण लोक शुद्रांना कसे फसवितात व ख्रिस्ती धर्मोपदेशक त्यांना कसे सत्य मार्गावर आणतात हे दाखवून दिले. १८५५ मध्ये तुकाराम तात्या पडवळ यांनी लिहिलेल्या जातीभेद विवेकसार च्या द्वितीय आवृत्तीचे फुलेंनी उद्घाटन केले.
- 'ब्राम्हणीचे कसब' हया १८६८ मध्ये लिहिलेल्या पद्यात्मक पुस्तकात फुलेंनी अज्ञानी व देवभोळया शेतकऱ्यांची ब्राम्हण कशी पिळवणूक करतात यांचे हुबेहुब वर्णन केले तसेच राखीव जागांची कल्पना मांडली. - जून १८६९ मध्ये छत्रपती शिवरायांचे कर्तृत्व व पराक्रम यांच्याकडे लोकांचे लक्ष वेधण्यासाठी 'छत्रपती शिवाजी राजे भोसले यांचा पोवाडा' हा पोवाडा रचला.त्यात त्यांनी स्वत:ला कुळवाडी भूषण अशी संज्ञा लावून घेतली.
जून १८६९ मध्ये ‘पवाडा विद्याखात्यातील ब्राम्हण पंतोजी' चे प्रकाशन केले. - ज्योतिबांनी जून १८७३ मध्ये गुलामगिरी हा ग्रंथ प्रकाशित केला. हा ग्रंथ त्यांनी अमेरिकेतील गुलामगिरी विरूध्द लढणाऱ्या जनतेस अर्पण
केला. हा ग्रंथ प्रश्नोत्तराच्या स्वरूपात आहे. यांच्या सुरूवातीस होमरी ची सुप्रसिध्द वाक्ये आहेत. 'ज्या दिवशी मनुष्‍य गुलाम होतो त्या दिवशी त्याचा अर्धा सद्गुण जातो.' - फुलेंनी १८८३ मध्ये अस्पृश्यांची कैफियत हा ग्रंथ लिहिला.
- १८ जुलै १८८३ मध्ये फुलेंनी 'शेतकऱ्यांचा आसूड' हा ग्रंथ लिहिला. परंतु तो त्यांच्या हयातीत प्रसिध्द झाला नाही. या पुस्तकात शेतकऱ्यांच्या दु:खाला वाचा फोडली. शेतकऱ्यांच्या दैनावस्थेची कारणे देउन त्यावर उपाय सुचविले. . .१८८५ मध्ये लिहिलेल्या 'इशारा' या पुस्तकात जाती भेदाविषयीचे विचार मांडले. . याच वर्षी सत्सार हे मासिक सुरू केले. यात त्यांनी सामाजिक प्रश्नांचा उहापोह केला. सत्सार (दि इसेन्स ऑफ ट्रुथ) मधुन त्यांनी ब्राम्‍हो समाज व प्रार्थना समाजावर कडाडून हल्ला चढविला. - जुन १८८७ मध्ये 'सत्यशोधक समाजोक्त मंगलाष्टकासह सर्व पुजा विधीं' चे प्रकाशन झाले. -
सार्वजनिक सत्यधर्म हा फुलेंचा शेवटचा ग्रंथ होय. हा ग्रंथ त्यांनी अर्धांगवायू झालेला असतांना डाव्या हाताने लिहीला. १८९१ मध्ये हा ग्रंथ मरणोत्तर प्रसिध्द झाला.
या पुस्तकात सत्यशोधक समाजाच्या स्थापनेचा हेतू विषद केला आहे. हा ग्रंथ म्हणजे मानवी स्वातंत्राचा एक जाहिरनामा आहे. जण विश्वकुटूंब वादाची एक गाथा आहे. या ग्रंथात वर्ण वर्चस्ववादी व्यवस्था मोडून काढण्यावर व नव समाजाची व्यवस्था कोणत्या तत्वा व्हावी याची मिमांसा केली आहे. - फुलेंनी त्यांच्या काव्यात्मक वृत्तलेखनास अभंगाऐवजी अखंड हे नाव दिले. - फुलेंच्या लेखन कार्यात सदाशिव बल्लाळ गोवांडे या त्यांच्या जिवलग मित्राने मदत केली.
१०) बहुमान - . विष्णशास्त्री चिपळूणकर हे फुलेंचे समकालीन टीकाकार होते. त्यांनी फुलेंना 'शुद्र जगतगरू', 'शुद्रधर्म संस्थापक मामला अश्‍या पदव्‍‍‍‍या दिल्‍या - फुलेंच्या कार्यामुळे शाहू महाराजांनी त्यांना महाराष्ट्राचे मार्टिन ल्यूथर किंग असे संबोधले.
महर्षी वि. रा शिंदे यांनी फुलेंचा आद्य दलीतोध्दारक असा गौरव केला. . महर्षी वि.रा. शिंदे यांनी त्यांना पतितांचा पालनवाला असे संबोधले. . रा. पंढरीनाथ पाटील यांनी फुलेंचा महाराष्ट्रातील पहिला सोशलिस्ट म्हणून गौरव केला. - तर्कतीर्थ लक्ष्मण शास्त्री जोशी म्हणतात - हिंदु समाजातील बहुजन समाजाला स्वजागृत व आत्मावलोकन करायला लावणारा पहिला माणूस म्हणजे ज्योतिबा फुले होय.
१९३२ ला येरवडयाच्या तुरूंगात असतांना गांधीजी म्हणतात - 'लोग मुझे महात्मा कहते है, असली महात्मा तो ज्योतिबा फुलें थे- महात्मा फुलेंनी १९ जुलै १८८७ रोजी त्यांचे मृत्यु पत्र तयार केले. - ११ मे १८८८ रोजी वयाच्या साठ वर्षे पुर्ण झाल्यामुळे जनतेने फुलेंना मांडवीच्या कोळीवाडा (मुंबई) हॉलमध्ये रावबहादुर वडेकराच्या
हस्ते महात्मा ही पदवी दिली. अशा प्रकारे मानवतावाद हा जीवनाच्या ध्यास असणाऱ्या स्त्री शिक्षणासाठी टाहो फोडणाऱ्या व अस्पश्यतेला वाचा फोडून गुलामगिरीविरूध्द बंड पुकारण्याऱ्या महात्म्याचा मृत्यू २८ नोव्हेंबर १८९० मध्ये झाला. - ३ डिसेंबर २००३ रोजी संसदेच्या प्रांगणात महात्मा फुलेंच्या पुर्णाकृती पुतळयाचे अनावरण झाले.
जन्मठिकाण- पुणे
मृत्यू - २८ नोव्हेंबर १८९०
आज आपण ज्योतिबा गोविंदराव फुले यांची माहीती पाहणार आहोत. ज्योतिबा गोविंदराव फुले यांचा जन्म ११ एप्रिल १८२७ रोजी पुणे येथे झाला. फुलेंचे मुळ गाव सातारा जिल्हयातील कटगुण हे होय. त्यांचे आडनाव गो-हे होते. ते जातीने क्षत्रिय माळी होते. ज्योतिबांचे आजोबा, शेरीबांचा फुले विकण्याचा व्यवसाय होता. म्हणून त्यांचे आडनाव फुले हे पडले. तर ज्योतिबाच्या यात्रेच्या दिवशी फुलेंचा जन्म झाला म्हणून त्यांचे नाव ज्योतिबा ठेवले. महात्मा फुलेंच्या आईचे नाव चिमणाबाई होते. फुले एक वर्षाचे असतांना त्यांच्या आईचा मृत्यू झाला. सगुणाबाई या त्यांच्या आत्याने त्यांचा सांभाळ केला. १८३४ ते १८३८ पंतोजीच्या मराठी शाळेत शिक्षण घेतले. गोविंदरावांच्या कारकुनाने गोविंदरावाचा बुध्दीभ्रंश करून ज्योतिबास शाळेतून काढून घेतले. ज्योतिबांची चिंतनशीलता व बौध्दीक कौशल्य पाहून शेजारी राहणारे उर्दु शिक्षक गफार बेंग मुंशी व धर्मोपदेशक लिजीट साहेब यांनी ज्योतिबांचे शिक्षण परत सुरू करावे असा आग्रह धरला. ज्योतिबांना १८४१ ते ४७ मध्ये चर्च ऑफ स्कॉटिश मिशनच्या खाजगी शाळेत घातले. तेथे संस्कृत, व्याकरण, ज्योतिष, वेदांत,धर्मशास्त्र इ शिकविले जाई. या काळात त्यांची मैत्री सदाशिव बल्लाळ गोवंडे या ब्राम्हण मुलाबरोबर झाली. १८४० मध्ये वयाच्या १३ व्या वर्षी त्यांचा विवाह सातारा जिल्हयातील धनकवडीच्या खंडोजी सिंदुजी नेवसे (झगडे पाटलांच्या) कन्या सावित्रीबाईशी झाला. रा. गो. भांडारकर फुलेंचे वर्गबंधु होते, तर सार्वजनिक काका हे त्यांचे मित्र होते..
महात्मा फुलेंचे कार्य
फुलेंच्या मनात राजकीय व सामाजिक गुलामगिरी बद्दल चीड होती. इंग्रज राज्य उलथून टाकण्याच्या हेतूने त्यांनी लहूजी बुवा मांग यांच्या कडून दांडपट्टा व नेमबाजीचे शिक्षण घेतले. परंतु आपल्या विचारांतील फोलपणा त्यांच्या लक्षात आला. समाजातील अधोरी कृत्ये, विषमता, जातियता, अज्ञान हे अडथळे ज्योतिबांनी ओळखले होते. त्यांच्या गुरूकन्येला ९ व्या वर्षी वैधव्य आल्यानंतर विद्रुप करण्यात आले. यांचा त्यांच्या मनावर मोठा आघात झाला. १८४८ मध्ये एका ब्राम्हण मित्राच्या लग्नाला गेले असता, वरातीबरोबर एक माळयाचा मुलगा चालतो हे बघुन ब्राम्हणांनी फुलेंचा अपमान केला गेला. हा प्रसंग फुलेंच्या जीवनाला कलाटनी देणारा ठरला. १८४७ मधे महात्मा फुलेवर थॉमस पेन यांच्या The Rights of man या पुस्तकाचा प्रभाव पडला.
फुलेंंवर संस्कृतमधील वज्रसुची व कबीराच्या विप्रमती ह्या बीजग्रंथातील भागांचाही प्रभाव होता.
फुलेंंना संंत तुकाराम, छत्रपती शिवाजी व मार्टिन ल्युुुथरपासुन अन्याया विरूध्द लढण्याची प्रेरणा मिळाली.
१) महिला मुक्ती:
स्त्री शिक्षण - समाजसुधारणेसाठी स्त्री शिक्षण हाच प्रभावी मार्ग आहे हे ओळखुन ३ ऑगस्ट १८४८ रोजी पुण्यातील बुधवार पेठेत भिडांच्या वाड्यात पहिली मुलींची शाळा काढली. स्वतंत्रपणे मुलीची शाळा काढणारे ते पहिले भारतीय होते. फुलेंनी मुलीची शाळा सुरू करण्‍याची प्रेरणा अहमदनगरच्या मिशनरी स्कूलच्या मिस फरार यांच्याकडून घेतली. स्त्री शिक्षीका मिळत नव्हत्या म्हणून त्यांनी सावित्रीबाईंना शिक्षण दिले. त्यांचेकडे मुख्याध्यापिकेचे काम सोपविले. त्‍यामुळे यांना वडीलांनी घराबाहेर काढले.
( सावित्रीबाईंचे शिक्षण - नॉर्मल स्कूल, शिक्षक - यशवंतराव परांजपे) पहीली शाळा बंद पडल्यावर १८५१ मध्ये बुधवार पेठेत दुसरी शाळा, १८५१ मध्येच रास्तापेठेत तिसरी व १९८० - वेताळ पेठेत चौथी मुलींची शाळा सुरू केली. त्यांना सदाशिव गोवंडे, सखाराम परांजपे व केशवराव यांचे सहकार्य लाभले. १८५५ मध्ये पुण्यात प्रौढांसाठी रात्र शाळा सुरू केल्या. त्यांच्या या कार्याबद्दल मुंबईचे गव्हर्नर मेजर कॅन्डी तर्फे त्यांचा विश्रामबाग वाडयात १६ नोव्हें १८५२ ला सत्कार करण्यात आला. ब्रिटिशांनी फुलेंच्या स्त्रीशिक्षणाच्या कार्यास दक्षिणा प्राईज फंडाद्वारे मदत केली. (दरमहा २५ रू.) १८५२ मध्ये पुणा लायब्ररीची स्थापना केली. - १८५४ मध्ये फुलेंनी स्कॉटिश मिशनऱ्यांच्या शाळेत अर्धवेळ पगारी शिक्षक म्हणून नोकरी केली.
२) स्त्री उध्दार - फुलेंनी विधवांच्या प्रश्नांकडे मानवतेच्या दृष्टिकोनातून बघितले. त्यांनी ८ मार्च १८६० रोजी पुण्यात पहिला पुनर्विवाह घडवून आणला. १८६४ मध्ये पुण्याच्या गोखले बागेत शेणवी जातीतील एक विधवा पुनर्विवाह घडवून आणला. विधवांचे पाउल वाकडे पडल्यास त्यांच्या पुढे भ्रूण हत्या किंवा आत्महत्येशिवाय पर्याय नसे म्हणून फुलेंनी १८६३ मध्ये आपल्या घराशेजारी भारतातील पहिले बालहत्या प्रतिबंधक गृह सुरू केले. यानंतर पंढरपुर येथे बालहत्या प्रतिबंधक गृह उघडले.
निपुत्रिक असूनही दुसरे लग्न न करता काशीबाई या ब्राम्हण विधवेचा बालहत्या प्रतिबंधक गृहातील यशवंत हा मुलगा दत्तक घेतला. पुढे तो डॉ. यशवंत फुले म्हणून ओळखला गेला. विधवांच्या केशवपानच्या पध्दतीला आळा घालण्यासाठी तळेगाव ढमढेरे तसेच ओतूर येथे नाभिकांचा (न्हाव्यांचा) संप घडवून आणला. सती प्रथेबद्दल फुले म्हणतात. स्त्रीने मात्र पति निधनानंतर सती जावे, परंतु पती मात्र सता जात नाही उलट प्रेतयात्रेपुर्वीच दुसरी मिळवण्‍याचा विचार त्याच्या मनात येतो. बुलढाणा येथील सौ. ताराबाई शिंदे यांनी स्त्री पुरुष तुलना या ग्रंथात पुरूष वर्गाला उपदेश केला. याचे फुलेंनी समर्थन केले. फुलेंच्या कार्यामुळे सनातन्यांनी चिडून १८५६ मध्ये शेंडे व कुंभार नावाचे मारेकरी फुलेंना मारण्यासाठी पाठविले. परंतु तेच फुलेंचे अनुयायी बनले.
३) अस्पृश्यासाठी कार्य - अस्पृश्यांच्या शिक्षणासाठी त्यांनी पुण्यात १९ मे १८५२ साली वेताळ पेठेत शाळा सुरू केली. काही होतकरू मित्रांच्या मदतीने त्यांनी १० सप्टेंबर १८५३ मध्ये महार, मांग इ. लोकास विद्या शिकविण्याकरीन मंडळी नावाची संस्था काढली. या संस्थेतर्फे १८५८ पर्यंत पुण्यात तीन शाळा काढल्या. • अस्पृश्यांना पिण्याच्या पाण्याची अडचण भासू लागली म्हणून १८६८ मध्ये आपल्या घरचा हौद सर्वासाठी खुला केला.
४) शेतकऱ्यांसाठी केलेले कार्य - . शेतकऱ्यांची स्थिती सुधारण्यासाठी शिक्षणाशिवाय पर्याय नाही हे त्यांनी ओळखले होते. शिक्षणाअभावी समाजाची कशी दुर्दशा झालो हे त्यांनी शेतकऱ्यांचा आसूड या ग्रंथात वर्णन केले आहे.
विद्येविना मती गेली; मतीविना नीती गेली;
नीतीविना गती गेली; गतीविना वित्त गेले;
वित्ताविना क्षुद्र खचले; इतके अनर्थ एकटया अविद्येने केले.
शेतकऱ्यांंच्या मुलांना सरकारने शिक्षण द्यावे, नोकरीत प्राधान्य द्यावे नैसर्गिक आपत्तीत मदत करण्यासाठी त्यांनी आग्रह धरला. १८७७ च्या दुष्काळात दुष्काळ पिडितांना मदत करण्यासाठी धनकवडी येथे दुष्काळपिडीत विद्यार्थ्यांसाठी कॅम्‍प घेतला. शेतकऱ्याची स्थिती सुधारण्यासाठी सरकारला सुचना केल्या. त्यात पाणीपुरवठा योजनेस अग्रकम दिला होता. तलाव, बंधारे, विहीर, धरणे याद्वारे शेतीला पाणीपुरवठा करणे. पीक संरक्षणासाठी बंदुकीस परवाने द्यावे. कालव्याचे पाणी वेळेवर मिळावे, शेतीस वाजवी कर आकारावा,
पशुपालनास जोडधंदा म्हणन चालना द्यावी, माहिती पुुस्तिका छापाव्या कृृषी पध्दती व अवजारात सुधारणा कराव्या.
कमी व्याजदराने कर्जे उपलब्ध करून द्यावी. याबाबत त्यांनी आपले विचार सरकार दरबारी मांडले.
२ मार्च १८८८ मध्ये व्हिक्टोरीया राणीचा पुत्र डयुक ऑफ कॅनॉट ने हिंदुस्थानला भेट दिली. त्यांना मानपत्र
देण्‍यात आले. या कार्यक्रमात फुले शेतकऱ्यांच्या वेशात गेले. हिंदुस्थानचे हित करायचे असल्यास शेतकऱ्यांचे अज्ञान घालवावे व त्‍यासाठी प्राथमीक शिक्षण मोफत देण्याची मागणी केली. १८८९ मध्ये मुबंईच्‍या कॉंग्रेसच्या अधिवेशनाबाहेर प्रवेश द्वारावर शेतकऱ्याचा ३० फुट गवताचा पुतळा उभारला व सुनावले की, जोपर्यंत
Mahatma Phule Information In Marathi
शेतकऱ्यांना काँग्रेसमध्ये सामावून घेतले जात नाही तो पर्यंत राष्ट्रसभेस 'राष्ट्रीय' म्हणून घेण्याचा अधिकार नाही. , १८७५ मध्ये पुण्यातील जुन्नर व अहमदनगर येथील शेतकऱ्यांनी सावकारांच्या जुलमांविरूध्द बंड केले. 'नांगर चालणार नाही व जमीन पिकणार नाही. याचे नेतृत्व फुलेंनी केले. त्यास खतफोडीचे बंड म्हणतात. हे आंदोलन २ वर्ष चालले. सरकारला नमते घेणे भाग पडले व डेक्कन अॅग्रीकल्चर अॅक्टद्वारे सरकारने सावकार व जमिनदारांना वेसन घातली आणि शेतकऱ्यांना संरक्षण दिले..शेतमालाच्या विक्रीसाठी पेढी स्थापन केली. इंग्रजी भाजीपाला (संकरीत) पिकविण्यात पुढाकार घेतला.
५) सत्यशोधक समाजाची स्थापना -
स्थापना - २४ सप्टेंबर १८७३ पुणे
पहिले अध्यक्ष व कोषाध्यक्ष - म. ज्योतिबा फुले.
उद्दीष्ट - शुद्रातीशुद्रांची स्थिती सुधारण्यासाठी धार्मिक व सामाजिक गुलामगिरी नष्ट करणे
ब्रीदवाक्य - || सर्वसाक्ष जगत्पती | त्याला नकोची मध्यस्थी ||
सार्वजनिक सत्यधर्म व गुलामगिरी या ग्रंथात त्यांनी सत्यशोधक समाजाबद्दल विचार मांडले आहे. ते म्हणतात - 'ब्राम्हण भट, जोशी, उपाध्ये इ. लोकांच्या दास्यत्वातून शुद्र लोकांना मुक्त करण्याकरीता व आपल्या मतलबी ग्रंथाच्या आधारे आज हजारो वर्षे शुद्ध लोकाना नीच मानून गफलतीने लुटत आहे. यास्तव सदुपदेश व विद्याद्वारे त्यांचे वास्तविक अधिकार समजून देण्यारीत हा समाज आहे.' . १८७३ मध्ये त्यांनी अस्पृश्यता निवारणाचा जाहिरनामा काढला.
सत्यशोधक समाजाचा सदस्य होण्यासाठी बेल भंडारा उचलले व कबीरांच्या विप्रमतीचे वाचन करणे ही अट होती. बैठक दर रविवारी भाड मनसाराम यांच्या घरी भरे. विवाहासारख्या पारंपारीक पध्दतीतील खर्च कमी करणे, शुद्रांना साक्षर करणे व ब्राम्हणांच्या पिळवणूकीणसून सोडविणे हा सत्यशोधक समाजाचा मुळ उद्देश होता.सत्यशोधक समाज पध्दतीने १८७३ मध्ये सिताराम आल्हट व राधाबाई निंबाळकर यांचा विवाह
लावला.पुरोहितांशिवाय विवाह लावण्यासाठी मराठीत मंगलाष्टके रचली.सत्यशोधक समाजाच्या कार्यकर्त्यांनी गंजपेठ मधे सावतामाळी फ्री बोर्डीगची स्थापना केली.
फुलेंनी महाराष्ट्रात ब्राम्हणेत्तर चळवळीचा पाया घातला. सत्यशोधक समाजाचे कार्य दीनबंधू नावाच्या साप्ताहिकातून प्रसिध्द केले जाई.
१ जाने १८७७ रोजी फुलेंच्या प्रेरणनेने हे वृत्तपत्र सुरू झाले. कृष्णराव पांडूरंग भालेकर हे दीनबंधू चे संपादक होते. १८८० पासून ना. म. लोखंडे यांनी दीन-बंधूचे व्यवस्‍थापन बघितले.
६) शिक्षण विषयक विचार - शिकून ज्ञानी झाल्याशिवाय अन्यायाला प्रतिकार करता येत नाही. अशी त्यांची रास्त श्रध्दा होती. " लॉर्ड एलेनबरो याने शिक्षण वरच्या वर्गातून खालच्या वर्गाकडे झिरपत जाईल असे शिक्षण प्रसाराच्या बाबतीत कळविले चेते. मेकॉलेची झिरपती पध्दती १८५३ पर्यंत चालू होती. फुलेंचा शिक्षणाच्या झिरपत्या सिध्दांताला विरोध होता. फुलेंनी स्त्रिया व अस्पृश्यासांसाठी शिक्षणाचे दरवाजे उघडण्याचे कार्य केले. भारतीय शिक्षण प्रसार पाहण्यासाठी १८८२ मध्ये सरकारने विल्यम हंटर यांच्या अध्यक्षतेखाली आयोग नेमला होता. १९ ऑक्टो रोजी फुलेंनी हंटर आयोगासमोर साक्ष देतांना महत्वाचे विचार मांडले.
‘घाम गाळणाऱ्या रयतेच्या कष्टातून मिळालेला महसूल उच्च शिक्षणावर खर्च केला जातो. वरीष्ठ वर्ग शिक्षण प्रसारात काहीही हातभार लावत नाही. म्हणून कनिष्ठ वर्गाच्या शिक्षणाकडे लक्ष द्यावे. वयाच्या १२ या वर्षापर्यंत शिक्षण सक्तीचे करावे. ब्राम्हण शिक्षक फटकून वागतात म्हणून शिक्षक हा शेतकरी वर्गांतील प्रशिक्षित असावा. महाविद्यालयीन शिक्षणाचे स्वरूप जीवनातील सर्वसाधारण गरजा भागविणारे असावे.'
७) धार्मिक विचार -
फुले कट्टर एकेश्वरवादी होते. परमेश्वर निर्गुण निराकार आहे असे त्यांचे गत होते. " त्याना मुर्तीपुजा अमान्य होती. आराधना, अवतार कल्पना, पुजा, नामस्मरण, नैवेद्य, अन्नदान, अनुष्ठान, पाप पुण्य हया कल्पना त्यांना अमान्य होत्या. सर्वसाक्ष जगत्पती त्याला नकोची मध्यस्थी| हे त्यांच्या धर्म विचारांचे प्रमुख सुत्र होते.
८) इतर कार्य १८७६ मध्ये फुलेंनी पुणे कमर्शिअल अॅन्ड कॉन्ट्रॉटिंग कंपनीची स्थापना केली व याद्वारे कंत्राटदाराचा व्यवसाय केला. खडकवासला तलाव, पुणे - सातारा मार्गावरील कात्रज बोगदा व पुण्यातील इतर रस्त्यांची कामे हाती घेतली. या काळात मजुरांशी जवळचा संबंध आल्यामुळे त्यांनी मजुरांच्या अन्यायाला वाचा फोडली. त्यांच्या प्रोत्साहनामुळे नारायण मेघाजी लोखंडे यांनी मुंबईच्या गिरणी कामगारांची 'मिल हँडस् असोशिएशन' नावाची भारतातील पहिली मजूर संघटना स्थापन केली. १८७६ ते १८८२ पुणा नगरपालिकेचे सदस्य असतांना १८७७ मध्ये शिक्षणाच्या सार्वत्रिकरणासाठी सक्तीच्या शिक्षणाचा कायदा करावा असा ठराव मांडला.
पुण्यात मार्केटची इमारत बांधण्यासाठी आणि रिपनला मानपत्र देण्याच्या समारंभास विरोध केला. १८८२ मध्ये पुण्यात दारूच्या दुकानांची संख्या ४ वरून १० वर गेल्यावर नगरपालिकेत व्यसन कमी होण्यासाठी ठराव मांडला. फुलेंनी १८६७ मध्ये रायगड येथील शिवाजी महाराजांच्या समाधीचा शोध घेउन जिर्णोध्दार केला. न्या. रानडे यांनी ५ जून १८७५ रोजी पुण्यात स्वामी दयानंदांची हत्तीवरून मिरवणूक काढली त्यास ज्योतिबांचे सहकार्य घेतले होते. इंग्रजी राज्य हे फुलेंना दैवी संकेत वाटत होते.
९) लेखन कार्य - - शेतकरी, कष्टकरी, शुद्र समाज हाच त्यांच्या विचारांचा केंद्र बिंदू होता . त्यांची दु:खे वेशीवर टांगण्यासाठी फुलेंनी लेखन कार्य सुरू केले. फुलेंनी १८५५ पासून लेखनास सुरूवात केली. सर्वप्रथम तृतीयरत्न हे नाटक लिहिले. यात ब्राम्हण लोक शुद्रांना कसे फसवितात व ख्रिस्ती धर्मोपदेशक त्यांना कसे सत्य मार्गावर आणतात हे दाखवून दिले. १८५५ मध्ये तुकाराम तात्या पडवळ यांनी लिहिलेल्या जातीभेद विवेकसार च्या द्वितीय आवृत्तीचे फुलेंनी उद्घाटन केले.
- 'ब्राम्हणीचे कसब' हया १८६८ मध्ये लिहिलेल्या पद्यात्मक पुस्तकात फुलेंनी अज्ञानी व देवभोळया शेतकऱ्यांची ब्राम्हण कशी पिळवणूक करतात यांचे हुबेहुब वर्णन केले तसेच राखीव जागांची कल्पना मांडली. - जून १८६९ मध्ये छत्रपती शिवरायांचे कर्तृत्व व पराक्रम यांच्याकडे लोकांचे लक्ष वेधण्यासाठी 'छत्रपती शिवाजी राजे भोसले यांचा पोवाडा' हा पोवाडा रचला.त्यात त्यांनी स्वत:ला कुळवाडी भूषण अशी संज्ञा लावून घेतली.
जून १८६९ मध्ये ‘पवाडा विद्याखात्यातील ब्राम्हण पंतोजी' चे प्रकाशन केले. - ज्योतिबांनी जून १८७३ मध्ये गुलामगिरी हा ग्रंथ प्रकाशित केला. हा ग्रंथ त्यांनी अमेरिकेतील गुलामगिरी विरूध्द लढणाऱ्या जनतेस अर्पण
केला. हा ग्रंथ प्रश्नोत्तराच्या स्वरूपात आहे. यांच्या सुरूवातीस होमरी ची सुप्रसिध्द वाक्ये आहेत. 'ज्या दिवशी मनुष्‍य गुलाम होतो त्या दिवशी त्याचा अर्धा सद्गुण जातो.' - फुलेंनी १८८३ मध्ये अस्पृश्यांची कैफियत हा ग्रंथ लिहिला.
- १८ जुलै १८८३ मध्ये फुलेंनी 'शेतकऱ्यांचा आसूड' हा ग्रंथ लिहिला. परंतु तो त्यांच्या हयातीत प्रसिध्द झाला नाही. या पुस्तकात शेतकऱ्यांच्या दु:खाला वाचा फोडली. शेतकऱ्यांच्या दैनावस्थेची कारणे देउन त्यावर उपाय सुचविले. . .१८८५ मध्ये लिहिलेल्या 'इशारा' या पुस्तकात जाती भेदाविषयीचे विचार मांडले. . याच वर्षी सत्सार हे मासिक सुरू केले. यात त्यांनी सामाजिक प्रश्नांचा उहापोह केला. सत्सार (दि इसेन्स ऑफ ट्रुथ) मधुन त्यांनी ब्राम्‍हो समाज व प्रार्थना समाजावर कडाडून हल्ला चढविला. - जुन १८८७ मध्ये 'सत्यशोधक समाजोक्त मंगलाष्टकासह सर्व पुजा विधीं' चे प्रकाशन झाले. -
सार्वजनिक सत्यधर्म हा फुलेंचा शेवटचा ग्रंथ होय. हा ग्रंथ त्यांनी अर्धांगवायू झालेला असतांना डाव्या हाताने लिहीला. १८९१ मध्ये हा ग्रंथ मरणोत्तर प्रसिध्द झाला.
या पुस्तकात सत्यशोधक समाजाच्या स्थापनेचा हेतू विषद केला आहे. हा ग्रंथ म्हणजे मानवी स्वातंत्राचा एक जाहिरनामा आहे. जण विश्वकुटूंब वादाची एक गाथा आहे. या ग्रंथात वर्ण वर्चस्ववादी व्यवस्था मोडून काढण्यावर व नव समाजाची व्यवस्था कोणत्या तत्वा व्हावी याची मिमांसा केली आहे. - फुलेंनी त्यांच्या काव्यात्मक वृत्तलेखनास अभंगाऐवजी अखंड हे नाव दिले. - फुलेंच्या लेखन कार्यात सदाशिव बल्लाळ गोवांडे या त्यांच्या जिवलग मित्राने मदत केली.
१०) बहुमान - . विष्णशास्त्री चिपळूणकर हे फुलेंचे समकालीन टीकाकार होते. त्यांनी फुलेंना 'शुद्र जगतगरू', 'शुद्रधर्म संस्थापक मामला अश्‍या पदव्‍‍‍‍या दिल्‍या - फुलेंच्या कार्यामुळे शाहू महाराजांनी त्यांना महाराष्ट्राचे मार्टिन ल्यूथर किंग असे संबोधले.
महर्षी वि. रा शिंदे यांनी फुलेंचा आद्य दलीतोध्दारक असा गौरव केला. . महर्षी वि.रा. शिंदे यांनी त्यांना पतितांचा पालनवाला असे संबोधले. . रा. पंढरीनाथ पाटील यांनी फुलेंचा महाराष्ट्रातील पहिला सोशलिस्ट म्हणून गौरव केला. - तर्कतीर्थ लक्ष्मण शास्त्री जोशी म्हणतात - हिंदु समाजातील बहुजन समाजाला स्वजागृत व आत्मावलोकन करायला लावणारा पहिला माणूस म्हणजे ज्योतिबा फुले होय.
१९३२ ला येरवडयाच्या तुरूंगात असतांना गांधीजी म्हणतात - 'लोग मुझे महात्मा कहते है, असली महात्मा तो ज्योतिबा फुलें थे- महात्मा फुलेंनी १९ जुलै १८८७ रोजी त्यांचे मृत्यु पत्र तयार केले. - ११ मे १८८८ रोजी वयाच्या साठ वर्षे पुर्ण झाल्यामुळे जनतेने फुलेंना मांडवीच्या कोळीवाडा (मुंबई) हॉलमध्ये रावबहादुर वडेकराच्या
हस्ते महात्मा ही पदवी दिली. अशा प्रकारे मानवतावाद हा जीवनाच्या ध्यास असणाऱ्या स्त्री शिक्षणासाठी टाहो फोडणाऱ्या व अस्पश्यतेला वाचा फोडून गुलामगिरीविरूध्द बंड पुकारण्याऱ्या महात्म्याचा मृत्यू २८ नोव्हेंबर १८९० मध्ये झाला. - ३ डिसेंबर २००३ रोजी संसदेच्या प्रांगणात महात्मा फुलेंच्या पुर्णाकृती पुतळयाचे अनावरण झाले.
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत