कोयना धरणाची संपूर्ण माहिती | Koyna Dam Information in Marathi
नमस्कार मित्र-मैत्रिणींनो आज आपण कोयना धरण या विषयावर माहिती बघणार आहोत.
नाव: कोयना धरण
उंची: १०३ मी
उघडले: १९६४
स्थापित क्षमता: १,९६० मेगावॅट
एकूण क्षमता: २,७९७,४०,००० m३ किंवा ९८.७७ tmc फूट
ठिकाण: कोयना नगर, महाराष्ट्र; भारत
निर्माण: शिवसागर तलाव
मालक: महाराष्ट्र शासन
कोयना धरण हे महाराष्ट्रातील एक मोठे धरण आहे. हे कृष्णा नदीची उपनदी असलेल्या कोयना नदीवर बांधले आहे. हे धरण महाराष्ट्र राज्यासाठी जलविद्युत आणि सिंचन पाण्याचा प्रमुख स्त्रोत आहे. या लेखात, आम्ही कोयना धरणाचा इतिहास, वैशिष्ट्ये, बांधकाम, उद्देश आणि प्रदेशावरील प्रभाव यासह सर्वसमावेशक विहंगावलोकन देऊ.
इतिहास:
कोयना धरण प्रकल्पाची सुरुवात 1940 च्या दशकात महाराष्ट्र सरकारने केली होती. महाराष्ट्र राज्याला सिंचनासाठी पाणी आणि जलविद्युत उपलब्ध करून देणे हे या प्रकल्पाचे उद्दिष्ट होते. धरणाचे बांधकाम 1954 मध्ये सुरू झाले आणि 1963 मध्ये पूर्ण झाले. हे धरण भारतातील सर्वात मोठ्या काँक्रीट धरणांपैकी एक आहे आणि त्याच्या बांधकामाच्या वेळी ते जगातील सर्वात मोठे धरण होते.
वैशिष्ट्ये:
कोयना धरण हे काँक्रीटचे गुरुत्वाकर्षण धरण आहे, म्हणजे पाण्याच्या शक्तीचा प्रतिकार करण्यासाठी ते स्वतःच्या वजनावर अवलंबून असते. धरणाची उंची 103 मीटर (338 फूट) आणि लांबी 807 मीटर (2,648 फूट) आहे. धरणाने तयार केलेल्या जलाशयात 2,797 दशलक्ष घनमीटर (MCM) किंवा 2.27 दशलक्ष एकर-फूट (MAF) पाणीसाठा आहे. रिश्टर स्केलवर 6.5 तीव्रतेपर्यंतचे भूकंप सहन करण्यासाठी धरणाची रचना करण्यात आली आहे.
बांधकाम:
पश्चिम घाटातील खडबडीत भूभागामुळे कोयना धरण बांधणे हे आव्हानात्मक काम होते. प्रकल्पासाठी कोयना नदीचे वळण आवश्यक होते, जे प्रत्येकी 4.5 किलोमीटर (2.8 मैल) लांबीचे दोन बोगदे बांधण्यात आले होते. धरण अनेक टप्प्यात बांधण्यात आले, पहिला टप्पा 1957 मध्ये पूर्ण झाला. धरण बांधणीचा अंतिम टप्पा 1963 मध्ये पूर्ण झाला.
उद्देश:
कोयना धरण जलविद्युत निर्मिती आणि सिंचन यासह अनेक उद्देशांसाठी काम करते. धरणामध्ये 1,960 मेगावॅट क्षमतेचा जलविद्युत प्रकल्प आहे, जो भारतातील सर्वात मोठ्या जलविद्युत प्रकल्पांपैकी एक आहे. धरणातून निर्माण होणारी वीज महाराष्ट्र आणि शेजारील राज्यांच्या ऊर्जेची मागणी पूर्ण करण्यासाठी वापरली जाते. धरण क्षेत्रामध्ये 1,00,000 हेक्टर (247,105 एकर) शेतजमिनीला सिंचनासाठी पाणी देखील पुरवते.
प्रभाव:
कोयना धरणामुळे महाराष्ट्र राज्याला वीज आणि सिंचनाचे पाणी पुरवून प्रदेशाच्या अर्थव्यवस्थेवर महत्त्वपूर्ण परिणाम झाला आहे. धरणाचा परिसराच्या पर्यावरणावरही मोठा परिणाम झाला आहे. धरणाच्या बांधकामासाठी अनेक हजार लोकांचे विस्थापन आणि 8,000 हेक्टर (19,768 एकर) पेक्षा जास्त जमीन पाण्याखाली गेली. धरणामुळे नदीच्या परिसंस्थेतही लक्षणीय बदल झाले, ज्यात नदीच्या प्रवाहातील बदल आणि मासे आणि इतर जलचर प्रजातींचे विस्थापन यांचा समावेश आहे.
पर्यटन:
अलिकडच्या वर्षांत, कोयना धरण हे एक लोकप्रिय पर्यटन स्थळ बनले आहे, जे संपूर्ण भारतातून आणि परदेशातील पर्यटकांना आकर्षित करते. धरण पश्चिम घाट आणि कोयना नदीचे चित्तथरारक दृश्य देते. धरणामुळे तयार झालेले जलाशय हे नौकाविहार आणि मासेमारी यांसारख्या जलक्रीडेसाठी देखील लोकप्रिय ठिकाण आहे.
शेवटी, कोयना धरण हे एक महत्त्वपूर्ण अभियांत्रिकी पराक्रम आहे आणि महाराष्ट्र राज्यासाठी जलविद्युत आणि सिंचन पाण्याचा एक महत्त्वाचा स्रोत आहे. धरणाचा प्रदेशाच्या अर्थव्यवस्थेवर आणि पर्यावरणावर खोलवर परिणाम झाला आहे आणि अलिकडच्या वर्षांत ते एक लोकप्रिय पर्यटन स्थळ बनले आहे. अनेक फायदे असूनही, कोयना धरण विकास आणि पर्यावरण यांच्यातील गुंतागुंतीच्या नातेसंबंधाची आठवण करून देणारे आहे.
कोयना धरणाच्या निर्मितीचे कारण काय?
कोयना धरण हे भारतातील महाराष्ट्र राज्यातील सातारा जिल्ह्यात स्थित एक प्रमुख जलविद्युत धरण आहे. हे कोयना नदीवर बांधले आहे, जी कृष्णा नदीच्या उपनद्यांपैकी एक आहे. जलविद्युत निर्मिती, सिंचन आणि पूर नियंत्रण यासह अनेक उद्देशांसाठी धरण बांधण्यात आले होते. या लेखात आपण कोयना धरणाच्या निर्मितीच्या कारणाची सविस्तर चर्चा करणार आहोत.
पार्श्वभूमी:
कोयना नदीचा उगम पश्चिम घाटात आहे आणि ती कृष्णा नदीला मिळण्यापूर्वी महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यातून वाहते. नदीचे पाणलोट क्षेत्र सुमारे 2,000 चौरस किलोमीटर आहे आणि पावसाळ्यात येथे मुसळधार पाऊस पडतो. कोयना नदीच्या स्थलाकृतिमुळे, कोयना नदीचा उतार चढा आहे, ज्यामुळे ती जलविद्युत निर्मितीसाठी आदर्श आहे.
कोयना धरण निर्मितीची कारणे :
जलविद्युत निर्मिती:
कोयना धरणाच्या निर्मितीचे एक प्राथमिक कारण म्हणजे जलविद्युत निर्मिती हे होते. धरणाची एकूण स्थापित क्षमता 1,960 मेगावॅट आहे, ज्यामुळे ते भारतातील सर्वात मोठ्या जलविद्युत केंद्रांपैकी एक बनले आहे. कोयना धरणातून निर्माण होणारी वीज संपूर्ण महाराष्ट्रात आणि कर्नाटक आणि गोव्यासह शेजारील राज्यांमध्ये वितरीत केली जाते.
सिंचन:
कोयना धरणामुळे सिंचनाचाही उद्देश पूर्ण होतो. धरणातून सोडण्यात येणारे पाणी खालीच्या भागातील शेतीला सिंचनासाठी वापरले जाते. धरणाचे सुमारे १,२२,००० हेक्टर क्षेत्रफळ आहे, ज्यात सातारा, सांगली आणि कोल्हापूर जिल्ह्यांचा समावेश आहे.
पूर नियंत्रण:
कोयना धरण हे पूर नियंत्रण उपाय म्हणूनही काम करते. कोयना नदीच्या पाणलोट क्षेत्रात पावसाळ्यात मुसळधार पाऊस पडतो, ज्यामुळे खालच्या भागात पूर येऊ शकतो. धरण पावसाळ्यात जास्तीचे पाणी साठवून ते हळूहळू सोडू शकते, ज्यामुळे पूर रोखण्यास मदत होते.
पाणीपुरवठा:
कोयना धरणातून सोडण्यात येणारे पाणी घरगुती आणि औद्योगिक कारणांसाठीही वापरले जाते. या धरणातून सातारा, कोल्हापूर आणि सांगलीसह आसपासच्या गावांना आणि शहरांना पाणीपुरवठा होतो. पाण्याचा वापर औद्योगिक कारणांसाठीही केला जातो, जसे की कागद आणि साखरेचे उत्पादन.
कोयना धरणाचे बांधकाम :
कोयना धरणाचे बांधकाम 1954 मध्ये सुरू झाले आणि ते 1963 मध्ये पूर्ण झाले. धरण हे गुरुत्वाकर्षण धरण असून ते काँक्रीटचे आहे. त्याची उंची 103 मीटर आणि लांबी 807 मीटर आहे. धरणात २.९ अब्ज घनमीटर पाणी साठवण क्षमता आहे. धरणामुळे निर्माण झालेल्या जलाशयाला शिवाजीसागर तलाव असे म्हणतात, ज्याला मराठा योद्धा राजा शिवाजी यांचे नाव देण्यात आले आहे.
निष्कर्ष:
कोयना धरणाच्या निर्मितीमुळे सातारा जिल्हा आणि शेजारील प्रदेशातील कृषी, औद्योगिक आणि आर्थिक परिदृश्य बदलण्यास मदत झाली आहे. धरणामुळे स्वच्छ आणि नवीकरणीय ऊर्जा निर्माण होण्यास मदत झाली आहे, ज्यामुळे जीवाश्म इंधनावरील अवलंबित्व कमी झाले आहे. यामुळे खालच्या भागातील पुराचा प्रभाव कमी करण्यात मदत झाली आहे आणि सिंचन आणि घरगुती आणि औद्योगिक उद्देशांसाठी पाण्याचा एक विश्वासार्ह स्त्रोत उपलब्ध झाला आहे. कोयना धरण बांधणाऱ्या अभियंते आणि कामगारांच्या कल्पकतेचा आणि चिकाटीचा पुरावा आहे.
कोयना धरणाचा इतिहास
कोयना धरण हे भारतातील महाराष्ट्र राज्यातील सातारा जिल्ह्यातील कोयना नदीवर असलेले गुरुत्वाकर्षण धरण आहे. हे महाराष्ट्रातील सर्वात मोठ्या धरणांपैकी एक आहे आणि जलविद्युत ऊर्जा निर्मिती, सिंचन, पूर नियंत्रण आणि पाणीपुरवठा यासह अनेक उद्देशांसाठी काम करते. या लेखात आपण कोयना धरणाचा इतिहास, त्याच्या संकल्पनेपासून ते बांधकाम आणि कार्यप्रणालीपर्यंत चर्चा करणार आहोत.
कोयना धरणाची संकल्पना :
कोयना नदीवर धरण बांधण्याची कल्पना 1900 च्या सुरुवातीला मांडण्यात आली. तथापि, 1940 च्या दशकापर्यंत प्रकल्प विकसित करण्यासाठी गंभीर प्रयत्न केले गेले नाहीत. 1946 मध्ये, मुंबई राज्य सरकारने प्रकल्पाचा व्यवहार्यता अभ्यास करण्यासाठी M/s Tata Consulting Engineers या सल्लागार कंपनीची नियुक्ती केली.
या अभ्यासात जलविद्युत निर्मिती, सिंचन आणि पूर नियंत्रणासाठी कोयना नदीवर धरण बांधण्याची शिफारस करण्यात आली आहे. तीन बाजूंनी डोंगरांनी वेढलेल्या आणि धरणासाठी नैसर्गिक स्थान असलेल्या कोयना खोऱ्यात हे धरण बांधण्याची शिफारसही अहवालात करण्यात आली आहे.
कोयना धरणाचे बांधकाम :
कोयना धरणाचे बांधकाम 1954 मध्ये सुरू झाले आणि ते 1963 मध्ये पूर्ण झाले. धरण हे गुरुत्वाकर्षण धरण असून ते काँक्रीटचे आहे. त्याची उंची 103 मीटर आणि लांबी 807 मीटर आहे. धरणाची साठवण क्षमता 2.9 अब्ज घनमीटर पाणी आहे, ज्याचा वापर जलविद्युत निर्मिती, सिंचन, पूर नियंत्रण आणि पाणीपुरवठा यासह अनेक कारणांसाठी केला जातो.
कोयना धरण बांधणे हा एक मोठा उपक्रम होता आणि आजूबाजूच्या गावात राहणाऱ्या हजारो लोकांचे विस्थापन त्यात होते. या प्रकल्पामध्ये एक बोगदा प्रणालीचे बांधकाम देखील समाविष्ट होते जे जलाशयातील पाणी खाली प्रवाहात असलेल्या पॉवरहाऊसमध्ये वळवेल.
कोयना धरणाचे बांधकाम आव्हानांशिवाय नव्हते. 1967 मध्ये, धरणाला मोठा भूकंप झाला, ज्यामुळे संरचनेचे महत्त्वपूर्ण नुकसान झाले. हा भूकंप 20 व्या शतकातील भारतातील सर्वात तीव्र धक्क्यांपैकी एक होता आणि रिश्टर स्केलवर त्याची तीव्रता 6.5 होती. भूकंपामुळे धरणाला भेगा पडल्या, त्यामुळे पाण्याची गळती झाली. अखेर गळती थांबवण्यात आली आणि धरणाची दुरुस्ती करण्यात आली.
कोयना धरणाचे कामकाज :
कोयना धरण 1963 पासून कार्यरत आहे आणि सातारा जिल्ह्याच्या आणि शेजारच्या प्रदेशांच्या आर्थिक विकासात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे. धरणाची एकूण स्थापित क्षमता 1,960 मेगावॅट आहे, ज्यामुळे ते भारतातील सर्वात मोठ्या जलविद्युत केंद्रांपैकी एक बनले आहे. कोयना धरणातून निर्माण होणारी वीज संपूर्ण महाराष्ट्रात आणि कर्नाटक आणि गोव्यासह शेजारील राज्यांमध्ये वितरीत केली जाते.
कोयना धरणातून सोडण्यात येणारे पाणीही सिंचनासाठी वापरले जाते. धरणाचे सुमारे १,२२,००० हेक्टर क्षेत्रफळ आहे, ज्यात सातारा, सांगली आणि कोल्हापूर जिल्ह्यांचा समावेश आहे. धरणातून सोडण्यात येणारे पाणी कागद आणि साखर उत्पादनासह घरगुती आणि औद्योगिक कारणांसाठीही वापरले जाते.
कोयना धरणाने डाउनस्ट्रीम प्रदेशातील पुराचा प्रभाव कमी करण्यातही महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. कोयना नदीच्या पाणलोट क्षेत्रात पावसाळ्यात मुसळधार पाऊस पडतो, ज्यामुळे खालच्या भागात पूर येऊ शकतो. धरण पावसाळ्यात जास्तीचे पाणी साठवू शकते आणि ते हळूहळू सोडू शकते, ज्यामुळे पूर टाळण्यास मदत होते.
1967 मध्ये झालेल्या भीषण भूकंपानंतर भूकंपाचे कारण समजून घेण्यासाठी अनेक तपासण्या करण्यात आल्या. कोयना धरणाचे बांधकाम आणि त्यामागील पाण्याचा साठा याने भूकंपाला चालना देण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावल्याचे आढळून आले. जलाशयातील पाण्याच्या वजनामुळे खडकांवर दबाव वाढला होता, ज्यामुळे शेवटी भूकंप झाला.
या भूकंपाची तीव्रता 6.3 रिश्टर स्केल होती आणि त्यामुळे सुमारे 200 लोकांचा मृत्यू झाला होता. भूकंपामुळे सुमारे 50,000 लोक विस्थापित झाले आणि कोयना धरण आणि आजूबाजूच्या परिसरात मोठ्या प्रमाणात नुकसान झाले. कोयना धरणाची दुरुस्ती करावी लागली आणि भविष्यातील भूकंपामुळे आणखी नुकसान होऊ नये म्हणून त्याची क्षमता कमी करावी लागली.
आज, कोयना धरण हे भारतातील जलविद्युत उर्जेचे महत्त्वपूर्ण स्त्रोत आहे. धरण आणि आजूबाजूचा परिसर देखील एक लोकप्रिय पर्यटन स्थळ बनले आहे, अभ्यागतांना सुंदर निसर्गदृश्य आणि परिसरात उपलब्ध असलेल्या विविध बाह्य क्रियाकलापांकडे आकर्षित केले आहे. जवळच असलेले कोयना वन्यजीव अभयारण्य देखील एक लोकप्रिय पर्यटक आकर्षण आहे, जे वाघ, बिबट्या, आळशी अस्वल आणि पक्ष्यांच्या विविध प्रजातींसह विविध वन्यजीवांसाठी ओळखले जाते.
शेवटी, कोयना धरण हे अभियांत्रिकीचे एक उल्लेखनीय पराक्रम आहे ज्याने भारताच्या विकासात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे. याने केवळ जलविद्युत उर्जेचा एक महत्त्वाचा स्रोतच उपलब्ध करून दिला नाही तर प्रदेशाच्या सिंचन आणि पिण्याच्या पाण्याच्या गरजा पूर्ण करण्यास मदत केली आहे. धरणाच्या बांधकामामुळे पर्यावरणावर काही परिणाम झाले असले तरी ते कमी करण्यासाठी आणि परिसराचे पर्यावरणीय संतुलन पुनर्संचयित करण्यासाठी प्रयत्न केले जात आहेत. 1967 मध्ये झालेल्या दुःखद भूकंपानंतरही, धरण आणि आजूबाजूचा परिसर एक लोकप्रिय पर्यटन स्थळ म्हणून विकसित करण्यात आला आहे, ज्यामुळे जगभरातील पर्यटकांना आकर्षित केले गेले आहे.
निष्कर्ष:
कोयना धरण हे एक महत्त्वपूर्ण अभियांत्रिकी पराक्रम आहे ज्याने सातारा जिल्ह्याच्या आणि शेजारच्या प्रदेशांच्या आर्थिक विकासात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे. धरणामुळे स्वच्छ आणि नवीकरणीय ऊर्जा निर्माण होण्यास मदत झाली आहे, ज्यामुळे जीवाश्म इंधनावरील अवलंबित्व कमी झाले आहे. यामुळे खालच्या भागातील पुराचा प्रभाव कमी करण्यात मदत झाली आहे आणि सिंचन आणि घरगुती आणि औद्योगिक उद्देशांसाठी पाण्याचा एक विश्वासार्ह स्त्रोत उपलब्ध झाला आहे. कोयना धरण उभे आहे
कोयना नदीची वस्तुस्थिती
कोयना नदी ही कृष्णा नदीची प्रमुख उपनदी आहे आणि ती भारतातील महाराष्ट्राच्या पश्चिमेकडील राज्यात आहे. हे अंदाजे 150 किमी लांब आहे आणि पश्चिम घाटाच्या सह्याद्रीच्या रांगेत उगम पावते. ही नदी कोयना वन्यजीव अभयारण्य आणि कोयना धरण जलाशयातून वाहते आणि शेवटी कृष्णा नदीत सामील होते. कोयना नदीबद्दल काही तथ्ये येथे आहेत:
उगम आणि मार्ग: कोयना नदी पश्चिम घाटातील महाबळेश्वर येथे उगम पावते आणि महाराष्ट्रातील सातारा आणि सांगली जिल्ह्यातून वाहते. कराडजवळील कृष्णा नदीत सामील होण्यापूर्वी ती सुमारे 150 किमी वाहत जाते.
पाण्याचा प्रवाह : कोयना नदीचा पाण्याचा प्रवाह पावसाळ्यावर अवलंबून असतो. पावसाळ्यात, नदीला मुसळधार पाऊस पडतो, ज्यामुळे पाण्याची पातळी जास्त असते. तथापि, कोरड्या हंगामात, नदीच्या पाण्याच्या प्रवाहात लक्षणीय घट होते.
महत्त्व: कोयना नदी या प्रदेशातील सिंचन आणि पिण्याच्या उद्देशांसाठी पाण्याचा एक महत्त्वाचा स्त्रोत आहे. नदीचे पाणी शेती, जलविद्युत निर्मिती आणि इतर घरगुती आणि औद्योगिक कारणांसाठी वापरले जाते.
जलविद्युत उर्जा निर्मिती: कोयना नदी भारतातील जलविद्युत निर्मितीतील महत्त्वपूर्ण योगदानासाठी ओळखली जाते. नदीच्या पलीकडे बांधलेले कोयना धरण हे देशातील सर्वात मोठ्या जलविद्युत प्रकल्पांपैकी एक आहे, ज्याची क्षमता 1,960 मेगावॅट आहे.
धरण जलाशय: कोयना धरणाच्या बांधकामामुळे निर्माण झालेला कोयना धरण जलाशय हा भारतातील सर्वात मोठ्या कृत्रिम तलावांपैकी एक आहे. जलाशयाची क्षमता अंदाजे 2,900 दशलक्ष घनमीटर आहे आणि त्याचे पाणलोट क्षेत्र 3,444 चौरस किलोमीटर आहे.
पर्यावरणीय महत्त्व: कोयना नदी आणि तिच्या आजूबाजूच्या परिसरात विविध प्रकारच्या वनस्पती आणि प्राणी आहेत. कोयना धरणाजवळ वसलेले कोयना वन्यजीव अभयारण्य, त्याच्या समृद्ध जैवविविधतेसाठी ओळखले जाते आणि भारतीय राक्षस गिलहरी, बंगाल वाघ आणि भारतीय रॉक अजगर यासह अनेक लुप्तप्राय प्रजातींचे निवासस्थान आहे.
जलक्रीडा आणि साहसी उपक्रम: कोयना नदी आणि तिच्या आजूबाजूचा परिसर जलक्रीडा आणि साहसी उपक्रमांसाठी लोकप्रिय ठिकाणे आहेत. कयाकिंग, कॅनोइंग, रिव्हर राफ्टिंग आणि ट्रेकिंग यासारखे उपक्रम पर्यटक आणि साहसी लोकांमध्ये लोकप्रिय आहेत.
पर्यावरणाची चिंता : कोयना धरणाचे बांधकाम आणि जलाशय निर्मितीचे पर्यावरणावर काही नकारात्मक परिणाम झाले आहेत. धरणामुळे अनेक समुदायांचे विस्थापन, जंगलांचे नुकसान आणि वनस्पती आणि प्राण्यांच्या विशिष्ट प्रजातींच्या लोकसंख्येमध्ये घट झाली आहे. हे प्रभाव कमी करण्यासाठी आणि परिसराचे पर्यावरणीय संतुलन पुनर्संचयित करण्यासाठी प्रयत्न केले जात आहेत.
शेवटी, कोयना नदी ही महाराष्ट्र राज्यातील एक महत्त्वाची नदी आहे, ज्याने प्रदेशाच्या सिंचन आणि जलविद्युत गरजांमध्ये महत्त्वपूर्ण योगदान दिले आहे. हे एक लोकप्रिय पर्यटन स्थळ देखील आहे, जे जगभरातील अभ्यागतांना आकर्षित करते. कोयना धरणाचे बांधकाम आणि जलाशयाच्या निर्मितीचे काही पर्यावरणीय परिणाम झाले असले तरी ते कमी करून प्रदेशाचे नैसर्गिक सौंदर्य आणि पर्यावरणीय समतोल राखण्यासाठी प्रयत्न केले जात आहेत.
नक्कीच, कोयना नदीबद्दल आणखी काही तथ्ये येथे आहेत:
उगमस्थान: कोयना नदी पश्चिम घाटातील महाबळेश्वर येथून उगम पावते आणि महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यातून वाहते. ही नदी अंदाजे ७४ किमी लांबीची असून कराडजवळ कृष्णा नदीत विलीन होते.
उपनद्या: कोयना नदीला कांदाटी, सावित्री, उरमोडी आणि माणगंगा यांसह अनेक उपनद्या आहेत.
जलविद्युत: कोयना नदी हा महाराष्ट्रातील जलविद्युतचा प्रमुख स्त्रोत आहे. नदीवर असलेले कोयना धरण हे भारतातील सर्वात मोठ्या जलविद्युत प्रकल्पांपैकी एक आहे.
जैवविविधता: कोयना नदीचे खोरे विविध प्रकारच्या वनस्पती आणि प्राण्यांचे घर आहे. ही नदी कोयना वन्यजीव अभयारण्यातून वाहते, ज्यामध्ये अनेक प्रजातींचे सस्तन प्राणी, पक्षी, सरपटणारे प्राणी आणि उभयचर प्राणी आहेत.
पाणीपुरवठा: कोयना नदी महाराष्ट्रातील सातारा आणि सांगली जिल्ह्यांना सिंचन आणि पिण्याच्या उद्देशाने पाणी पुरवते. या नदीतून कोल्हापूर शहरालाही पाणीपुरवठा होतो.
पर्यटन स्थळ: कोयना नदी आणि आजूबाजूचा प्रदेश हे एक लोकप्रिय पर्यटन स्थळ आहे. कोयना वन्यजीव अभयारण्य, कोयना धरण आणि शिवसागर तलाव ही या प्रदेशातील काही प्रमुख आकर्षणे आहेत.
पूर: कोयना नदीला पावसाळ्यात पूर येण्याची शक्यता असते. 1986 मध्ये मुसळधार पावसामुळे कोयना धरण ओव्हरफ्लो झाले, परिणामी खालच्या भागात भीषण पूर आला.
जलक्रीडा: कोयना नदी हे नौकाविहार, कयाकिंग आणि रिव्हर राफ्टिंग यांसारख्या जलक्रीडेसाठी देखील लोकप्रिय ठिकाण आहे. नदी तिच्या शांत पाणी आणि निसर्गरम्य परिसरामुळे या क्रियाकलापांसाठी एक आदर्श सेटिंग प्रदान करते.
धार्मिक महत्त्व : सातारा जिल्ह्यातील लोकांसाठी कोयना नदी पवित्र मानली जाते. नदीच्या काठावर अनेक मंदिरे आणि धार्मिक स्थळे आहेत.
पाण्याची गुणवत्ता: कोयना नदीच्या पाण्याची गुणवत्ता अलीकडच्या काळात औद्योगिक आणि कृषी उपक्रमांमुळे होणाऱ्या प्रदूषणामुळे चिंतेचा विषय बनली आहे. विविध उपक्रम आणि कार्यक्रमांच्या माध्यमातून नदीच्या पाण्याची गुणवत्ता सुधारण्यासाठी प्रयत्न केले जात आहेत.
कोयना नदीबद्दलची ही काही अतिरिक्त तथ्ये आहेत जी या प्रदेशातील तिचे महत्त्व आणि महत्त्व दर्शवतात.
कोयना नदीवरील बंधारा
नक्कीच, येथे कोयना धरणाबद्दल माहिती आहे:
कोयना धरण हे भारतातील महाराष्ट्रातील कोयना नदीवर स्थित एक मोठे जलविद्युत धरण आहे. हे धरण 1964 मध्ये पूर्ण झाले आणि भारतातील सर्वात मोठ्या धरणांपैकी एक आहे, ज्याची उंची 103 मीटर आहे आणि त्याची लांबी 807 मीटर आहे. धरणाचा जलाशय, ज्याला शिवसागर तलाव म्हणतात, हा महाराष्ट्रातील सर्वात मोठा जलविद्युत साठा आहे आणि त्याची क्षमता 2.6 अब्ज घनमीटर आहे.
डिझाइन आणि बांधकाम:
कोयना धरणाची रचना नॅशनल हायड्रोइलेक्ट्रिक पॉवर कॉर्पोरेशनने (NHPC) केली होती आणि टाटा पॉवर कंपनीने बांधली होती. धरण एक ठोस गुरुत्वाकर्षण धरण आहे, याचा अर्थ असा की तो त्याच्या वजनाने आणि गुरुत्वाकर्षणाच्या बळावर स्थिर असतो. धरणात एक स्पिलवे आहे ज्याचा वापर अतिवृष्टीच्या वेळी अतिरिक्त पाणी सोडण्यासाठी केला जातो.
जलविद्युत ऊर्जा निर्मिती:
कोयना धरणाचा मुख्य उद्देश जलविद्युत निर्मिती हा आहे. धरणाच्या पॉवर स्टेशनमध्ये सहा टर्बाइन आहेत, प्रत्येक 200 मेगावॅट क्षमतेच्या आणि एकूण क्षमता 1,200 मेगावॅट आहे. कोयना धरणातून निर्माण होणारी वीज मुंबई, पुणे आणि कोल्हापूरसह महाराष्ट्रातील अनेक भागांमध्ये वितरीत केली जाते.
भूकंप प्रतिकार:
कोयना धरण भूकंपप्रवण प्रदेशात आहे. खरं तर, 1967 मध्ये, धरणाजवळ 6.3 रिश्टर स्केल तीव्रतेचा भूकंप झाला, ज्यामुळे लक्षणीय नुकसान झाले. धरणाच्या सुरक्षिततेची खात्री करण्यासाठी, NHPC ने भूकंपाचे निरीक्षण प्रणाली बांधणे, धरणाचा पाया मजबूत करणे आणि पूर्व चेतावणी प्रणाली बसवणे यासह अनेक उपाययोजना अंमलात आणल्या आहेत.
पर्यटन:
कोयना धरण आणि आजूबाजूचा प्रदेश हे एक लोकप्रिय पर्यटन स्थळ आहे. धरणाचा जलाशय, शिवसागर तलाव हे एक निसर्गरम्य ठिकाण आहे जे वर्षभर पर्यटकांना आकर्षित करते. धरणाच्या आजूबाजूचा परिसर नैसर्गिक सौंदर्य आणि वन्यजीवांसाठीही ओळखला जातो. कोयना वन्यजीव अभयारण्य, जे सस्तन प्राणी, पक्षी आणि सरपटणारे प्राणी यांच्या अनेक प्रजातींचे निवासस्थान आहे, धरणाजवळ आहे.
पर्यावरणीय प्रभाव:
कोयना धरणाचे बांधकाम आणि शिवसागर तलावाच्या निर्मितीचा पर्यावरणावर लक्षणीय परिणाम झाला आहे. जलाशयामुळे अनेक गावे बुडाली असून हजारो लोक बेघर झाले आहेत. धरणामुळे कोयना नदीच्या नैसर्गिक प्रवाहावरही परिणाम झाला असून, त्याचा परिणाम नदीच्या परिसंस्थेवर झाला आहे. याव्यतिरिक्त, धरणाचे पॉवर स्टेशन लक्षणीय प्रमाणात हरितगृह वायू उत्सर्जन निर्माण करते, ज्यामुळे हवामान बदलास हातभार लागतो.
निष्कर्ष:
कोयना धरण हा एक महत्त्वपूर्ण पायाभूत सुविधा प्रकल्प आहे ज्याने महाराष्ट्राच्या विकासात महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे. या धरणामुळे जलविद्युत निर्मिती शक्य झाली आहे, जी राज्याच्या ऊर्जेची गरज भागवण्यासाठी महत्त्वाची ठरली आहे. तथापि, धरणाच्या बांधकामाचे आणि कार्याचे महत्त्वपूर्ण पर्यावरणीय आणि सामाजिक परिणाम झाले आहेत ज्याकडे दुर्लक्ष करता येणार नाही. हे परिणाम कमी करण्यासाठी आणि धरणाचे फायदे त्याच्या खर्चाशी संतुलित आहेत याची खात्री करण्यासाठी प्रयत्न करणे आवश्यक आहे.
कोयना वन्यजीव अभयारण्य
कोयना वन्यजीव अभयारण्य हे भारतातील महाराष्ट्र राज्यातील सातारा जिल्ह्यातील एक संरक्षित क्षेत्र आहे. हा पश्चिम घाटाचा एक भाग आहे, जो युनेस्कोच्या जागतिक वारसा स्थळ म्हणून ओळखला जातो. अभयारण्य 424 चौरस किलोमीटर क्षेत्रफळात व्यापलेले आहे आणि 1985 मध्ये स्थापन करण्यात आले होते. अभयारण्य विविध प्रकारचे वनस्पती आणि प्राणी यांचे घर आहे आणि वन्यजीव प्रेमींसाठी हे एक लोकप्रिय ठिकाण आहे.
भूगोल आणि हवामान
कोयना वन्यजीव अभयारण्य हे पश्चिम घाटात स्थित आहे, जी भारताच्या पश्चिम किनारपट्टीला समांतर जाणारी पर्वत रांग आहे. हे अभयारण्य महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यात वसलेले आहे आणि त्याचे क्षेत्रफळ ४२४ चौरस किलोमीटर आहे. हे अभयारण्य समुद्रसपाटीपासून 600 ते 1,100 मीटर उंचीवर आहे. अभयारण्याचे हवामान उष्णकटिबंधीय आणि पावसाळी आहे, जून ते सप्टेंबर या काळात पावसाळ्यात मुसळधार पाऊस पडतो.
वनस्पती
अभयारण्य वनस्पती जैवविविधतेने समृद्ध आहे आणि विविध प्रकारच्या वनस्पती प्रजातींचे घर आहे. अभयारण्यातील वनस्पती प्रामुख्याने उष्णकटिबंधीय वर्षावन आहे आणि त्यात साग, चंदन, बांबू आणि आंबा यांसारख्या प्रजातींचा समावेश आहे. हे अभयारण्य अनेक स्थानिक आणि दुर्मिळ वनस्पती प्रजातींचे घर आहे.
जीवजंतू
कोयना वन्यजीव अभयारण्य हे विविध प्रकारच्या वन्यजीवांचे घर आहे. हे अभयारण्य सस्तन प्राण्यांच्या 22 प्रजाती, पक्ष्यांच्या 147 प्रजाती, सरपटणाऱ्या प्राण्यांच्या 50 प्रजाती आणि उभयचरांच्या 12 प्रजातींचे निवासस्थान आहे. अभयारण्यात आढळणाऱ्या काही महत्त्वाच्या वन्यजीव प्रजातींमध्ये हे समाविष्ट आहे:
बंगाल वाघ
भारतीय बिबट्या
भारतीय बायसन
सांबर हरण
भारतीय राक्षस गिलहरी
मलबार महाकाय गिलहरी
भारतीय पंगोलिन
भारतीय नाग
किंग कोब्रा
भारतीय रॉक अजगर
हे अभयारण्य अनेक स्थानिक आणि दुर्मिळ वन्यजीव प्रजातींचे निवासस्थान आहे.
अविफौना
कोयना वन्यजीव अभयारण्य हे पक्षीनिरीक्षकांचे नंदनवन आहे, या अभयारण्यात विविध प्रकारच्या पक्ष्यांच्या प्रजाती आढळतात. अभयारण्य पक्ष्यांच्या 147 प्रजातींचे घर आहे, ज्यात अनेक स्थानिक आणि दुर्मिळ प्रजातींचा समावेश आहे. अभयारण्यात आढळणाऱ्या काही महत्त्वाच्या पक्ष्यांच्या प्रजातींमध्ये हे समाविष्ट आहे:
मलबार ग्रे हॉर्नबिल
मलबार व्हिस्लिंग थ्रश
निलगिरी लाकूड कबूतर
भारतीय पित्ता
निलगिरी फ्लायकॅचर
ओरिएंटल पांढरा-डोळा
जंगल मैना
किरमिजी रंगाचा आधार असलेला सूर्य पक्षी
काळे कंठ मुनिया
पर्यटन
कोयना वन्यजीव अभयारण्य हे वन्यजीव प्रेमी आणि निसर्गप्रेमींसाठी एक लोकप्रिय ठिकाण आहे. अभयारण्य अनेक ट्रेकिंग ट्रेल्स आणि नेचर ट्रेल्स ऑफर करते, जे अभ्यागतांना अभयारण्याचे सौंदर्य एक्सप्लोर करण्यास अनुमती देतात. अभयारण्य पक्षी निरीक्षण, वन्यजीव छायाचित्रण आणि कॅम्पिंगसाठी देखील संधी देते.
अभयारण्यातील काही लोकप्रिय पर्यटन आकर्षणे आहेत:
नेहरू गार्डन - अभयारण्याच्या मध्यभागी स्थित एक सुंदर बाग.
कुंभारगाव पक्षी अभयारण्य - अभयारण्याजवळ स्थित एक पक्षी अभयारण्य, जे विविध प्रकारच्या पक्षी प्रजातींचे घर आहे.
घाटमाथा - अभयारण्यात स्थित एक निसर्गरम्य दृश्यबिंदू, जे आजूबाजूच्या लँडस्केपची चित्तथरारक दृश्ये देते.
सडा फॉल्स - अभयारण्यात स्थित एक सुंदर धबधबा, जे एक लोकप्रिय पिकनिक स्पॉट आहे.
संवर्धनाचे प्रयत्न
कोयना वन्यजीव अभयारण्य हे पश्चिम घाटातील एक महत्त्वाचे संरक्षित क्षेत्र आहे आणि विविध प्रकारच्या वनस्पती आणि प्राण्यांच्या प्रजातींचे निवासस्थान आहे. अभयारण्य अनेक धोक्यांचा सामना करत आहे, ज्यात अधिवास नष्ट होणे, शिकार करणे आणि अवैध वृक्षतोड यांचा समावेश आहे. या धोक्यांना तोंड देण्यासाठी, महाराष्ट्र वन विभागाने अनेक संवर्धन उपाय लागू केले आहेत, यासह:
शिकार विरोधी उपाय - अभयारण्यात गस्त घालण्यासाठी आणि शिकार रोखण्यासाठी वनविभागाने वनरक्षक तैनात केले आहेत.
कोयना नदीच्या काठावर वसलेले शहर
कोयना नदीच्या काठावर कोणतेही मोठे शहर वसलेले नाही. तथापि, नदीजवळ असलेली अनेक छोटी शहरे आणि गावे आहेत आणि ती लोकप्रिय पर्यटन स्थळे आहेत. यापैकी काही ठिकाणे आहेत:
चिपळूण: चिपळूण हे महाराष्ट्राच्या रत्नागिरी जिल्ह्यात वसलेले शहर आहे, आणि कोयना नदीची उपनदी असलेल्या वाशिष्ठी नदीच्या काठावर वसलेले आहे. हे शहर त्याच्या नैसर्गिक सौंदर्यासाठी ओळखले जाते आणि साहसी, ट्रेकर्स आणि निसर्ग प्रेमींसाठी हे एक लोकप्रिय ठिकाण आहे.
महाबळेश्वर: महाबळेश्वर हे महाराष्ट्राच्या सातारा जिल्ह्यात वसलेले एक हिल स्टेशन आहे, आणि समुद्रसपाटीपासून 1,353 मीटर उंचीवर आहे. हे शहर निसर्गसौंदर्य, हिरवीगार जंगले आणि आल्हाददायक हवामानासाठी ओळखले जाते. कोयना नदीचा उगम महाबळेश्वर येथे होतो आणि ती शहरातील प्रमुख पर्यटन आकर्षणांपैकी एक आहे.
पाचगणी: पाचगणी हे महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यात वसलेले एक छोटेसे हिल स्टेशन आहे आणि ते समुद्रसपाटीपासून 1,293 मीटर उंचीवर आहे. हे शहर त्याच्या नैसर्गिक सौंदर्यासाठी ओळखले जाते आणि शांत आणि आरामदायी सुट्टीच्या शोधात असलेल्या पर्यटकांसाठी हे एक लोकप्रिय ठिकाण आहे.
सातारा: सातारा हे महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यात वसलेले शहर आहे, आणि कोयना नदीची दुसरी प्रमुख उपनदी असलेल्या कृष्णा नदीच्या काठावर वसलेले आहे. हे शहर त्याच्या ऐतिहासिक महत्त्वासाठी ओळखले जाते आणि इतिहास आणि संस्कृतीत स्वारस्य असलेल्या पर्यटकांसाठी हे एक लोकप्रिय ठिकाण आहे.
कोयनानगर: कोयनानगर हे महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यात वसलेले एक छोटे शहर आहे, आणि कोयना धरणाजवळ वसलेले आहे. हे शहर त्याच्या नैसर्गिक सौंदर्यासाठी ओळखले जाते आणि ट्रेकिंग आणि राफ्टिंगसारख्या साहसी खेळांमध्ये स्वारस्य असलेल्या पर्यटकांसाठी हे एक लोकप्रिय ठिकाण आहे.
कोयना नदीजवळ वसलेली ही शहरे आणि गावे पर्यटकांना साहसी खेळ आणि ट्रेकिंगपासून प्रेक्षणीय स्थळे पाहण्यापर्यंत आणि स्थानिक संस्कृती आणि परंपरांचे अन्वेषण करण्यापर्यंतच्या विविध क्रियाकलाप आणि अनुभव देतात. पर्यटक नदी आणि तिच्या सभोवतालच्या निसर्गसौंदर्याचा आनंद घेऊ शकतात आणि प्रदेशातील शांतता आणि शांतता अनुभवू शकतात.
कोयना धरण बांधण्याचे उद्दिष्ट संपूर्ण माहितीसह 4500 शब्द
कोयना धरणाच्या बांधकामामागील मुख्य उद्देश जलविद्युत निर्मिती आणि पश्चिम महाराष्ट्रातील दुष्काळी भागात सिंचन सुविधा उपलब्ध करून देणे हा होता. खाली प्रवाहातील पूर आटोक्यात आणण्यासाठी आणि जवळच्या शहरे आणि गावांना पिण्याचे पाणी पुरवण्यासाठी धरण बांधले गेले. चला प्रत्येक उद्देश तपशीलवार पाहू:
जलविद्युत ऊर्जा निर्मिती: कोयना धरण हे प्रामुख्याने जलविद्युत निर्मितीसाठी बांधले गेले. धरणाची क्षमता 1,960 MW आहे, ज्यामुळे ते भारतातील सर्वात मोठ्या जलविद्युत केंद्रांपैकी एक आहे. धरण सहा जनरेटरसह सुसज्ज आहे, प्रत्येकाची क्षमता 210 मेगावॅट आहे. धरणातून निर्माण होणारी वीज मुंबई, पुणे, कोल्हापूरसह महाराष्ट्रातील विविध भागांना पुरवली जाते.
सिंचन: कोयना धरणाच्या बांधकामामागील आणखी एक उद्देश पश्चिम महाराष्ट्रातील दुष्काळी भागात सिंचनाची सुविधा उपलब्ध करून देणे हा होता. धरणाचे 1,05,000 हेक्टर क्षेत्रफळ आहे, जे धरणातून सोडलेल्या पाण्याने सिंचन केले जाते. धरणातील पाणी जवळच्या शहरे आणि गावांमध्ये पिण्यासाठी आणि घरगुती कारणांसाठी देखील वापरले जाते.
पूरनियंत्रण: कोयना धरण हे उतरत्या भागातील पूर नियंत्रणासाठी बांधले गेले. धरण बफर म्हणून काम करते आणि पाण्याच्या प्रवाहाचे नियमन करते, जे पावसाळ्यात पूर रोखण्यास मदत करते. या प्रदेशातील मोठा पूर रोखण्यासाठी धरणाची भूमिका महत्त्वाची ठरली आहे, ज्यामुळे जीव आणि मालमत्तेचे रक्षण करण्यात मदत झाली आहे.
पिण्याचे पाणी: कोयना धरण हे जवळच्या शहरे आणि गावांना पिण्याच्या पाण्याचा प्रमुख स्त्रोत म्हणून देखील काम करते. धरणातील पाण्यावर प्रक्रिया करून पश्चिम महाराष्ट्रातील विविध भागांना पुरवठा केला जातो. धरणाने प्रदेशातील पाण्याच्या गरजा पूर्ण करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे, विशेषत: उन्हाळ्याच्या महिन्यांत जेव्हा पाण्याची उपलब्धता मर्यादित असते.
या उद्दिष्टांव्यतिरिक्त कोयना धरणाच्या बांधकामाचे इतर फायदेही झाले आहेत. धरणामुळे एक मोठा जलाशय निर्माण झाला आहे, ज्यामुळे मत्स्यव्यवसाय विकसित करण्यात आणि या प्रदेशात पर्यटनाला चालना मिळण्यास मदत झाली आहे. धरणाच्या बांधकाम आणि देखभालीमध्ये गुंतलेल्या स्थानिक लोकांसाठी हे धरण देखील रोजगाराचे प्रमुख स्त्रोत आहे.
मात्र, कोयना धरणाच्या बांधकामावरही काही नकारात्मक परिणाम झाले आहेत. जमिनीचा मोठा भूभाग पाण्याखाली गेल्याने लोकांचे विस्थापन झाले, ज्यामुळे त्यांचे जीवनमान आणि सांस्कृतिक वारसा प्रभावित झाला. धरणामुळे जैवविविधतेचाही नाश झाला आहे आणि त्यामुळे या प्रदेशाचा पर्यावरणीय समतोल बदलला आहे. धरणाच्या बांधकामामुळे जवळपासच्या भागातील लोकांचे पुनर्वसनही झाले असून त्यामुळे सामाजिक आणि आर्थिक समस्या निर्माण झाल्या आहेत.
एकूणच, कोयना धरणाच्या बांधकामावर सकारात्मक आणि नकारात्मक असे दोन्ही परिणाम झाले आहेत. या धरणाने प्रदेशाच्या विकासात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे, परंतु यामुळे लोकांचे विस्थापन आणि जैवविविधतेचे नुकसान देखील झाले आहे. विकास आणि संवर्धन यांच्यात समतोल राखणे आणि विकासाचे फायदे समाजातील सर्व घटकांमध्ये समान रीतीने वाटले जातील याची खात्री करणे महत्त्वाचे आहे.
कोयना धरण महाराष्ट्र राज्याला जलविद्युत, सिंचन आणि पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा करण्याच्या उद्देशाने बांधण्यात आले. धरण आपली उद्दिष्टे साध्य करण्यात अत्यंत यशस्वी ठरले आहे, आणि या प्रदेशासाठी पाणी आणि उर्जेचा एक महत्त्वाचा स्रोत आहे.
जलविद्युत ऊर्जा: कोयना धरणाचे प्राथमिक उद्दिष्ट जलविद्युत निर्मिती हे होते. धरणाची एकूण स्थापित क्षमता 1,920 मेगावॅट आहे, ज्यामुळे ते भारतातील सर्वात मोठे जलविद्युत केंद्र बनले आहे. धरणातून निर्माण होणारी वीज संपूर्ण महाराष्ट्र राज्य आणि पश्चिम भारतातील इतर भागात वितरीत केली जाते. धरणाचा उर्जा प्रकल्प महाराष्ट्र राज्य विद्युत मंडळ (एमएसईबी) द्वारे चालविला जातो, जो वीज प्रकल्पाच्या देखभाल आणि व्यवस्थापनासाठी जबाबदार आहे.
सिंचन: कोयना धरणाचा आणखी एक उद्देश पश्चिम महाराष्ट्रातील दुष्काळी भागात सिंचन सुविधा उपलब्ध करून देणे हे होते. धरणातील जलाशयाचा वापर सिंचनासाठी केला जातो आणि धरणातून सोडण्यात येणारे पाणी हे खलील भागातील शेतजमिनीला सिंचनासाठी वापरले जाते. धरणाचे पाणी ऊस, द्राक्षे, कापूस या नगदी पिकांच्या लागवडीसाठीही वापरले जाते.
पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा: कोयना धरण या भागातील गावे आणि शहरांना पिण्याचे पाणी देखील पुरवते. धरणातील पाण्यावर प्रक्रिया करून ते पाइपलाइनच्या नेटवर्कद्वारे जवळच्या गावांना आणि शहरांना पुरवले जाते. धरणाचे पाणी उच्च दर्जाचे मानले जाते आणि त्याचा वापर घरगुती आणि औद्योगिक दोन्ही कारणांसाठी केला जातो.
पूर नियंत्रण: कोयना धरण देखील या भागातील पूर नियंत्रणात मदत करते. धरणाच्या जलाशयाची रचना पावसाळ्यात जास्त पाणी साठून ठेवण्यासाठी केली आहे, ज्यामुळे पूर येण्याचा धोका कमी होतो. धरणाच्या स्पिलवेची रचना जास्तीचे पाणी नियंत्रित पद्धतीने सोडण्यासाठी करण्यात आली आहे, ज्यामुळे डाउनस्ट्रीम भागात पूर रोखण्यात मदत होते.
करमणूक : कोयना धरण व परिसर हे देखील पर्यटनाचे लोकप्रिय ठिकाण बनले आहे. धरणाचा जलाशय नौकाविहार आणि मासेमारीसाठी वापरला जातो आणि आजूबाजूचा परिसर अनेक निसर्गरम्य ठिकाणे आणि ट्रेकिंग ट्रेल्सचे घर आहे. महाराष्ट्र पर्यटन विकास महामंडळ (MTDC) ने या परिसरात रिसॉर्ट्स, कॅम्पिंग साइट्स आणि ट्रेकिंग ट्रेल्ससह अनेक पर्यटन सुविधा विकसित केल्या आहेत.
शेवटी, कोयना धरण जलविद्युत ऊर्जा, सिंचन, पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा, पूर नियंत्रण आणि मनोरंजन प्रदान करण्याचे उद्दिष्ट साध्य करण्यात अत्यंत यशस्वी ठरले आहे. धरणाने प्रदेशाच्या विकासात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे आणि महाराष्ट्र राज्यासाठी पाणी आणि उर्जेचा एक महत्त्वाचा स्रोत आहे.
कोयना नदीबद्दल
कोयना नदी ही भारतातील महाराष्ट्र राज्यातील एक प्रमुख नदी आहे. ही कृष्णा नदीची उपनदी असून ती महाबळेश्वर डोंगररांगेतून उगम पावते. ही नदी सह्याद्री पर्वतराजी आणि पश्चिम घाटातून वाहते, कृष्णा नदीत सामील होण्यापूर्वी 130 किमी अंतर पार करते. या प्रदेशात नदीचे सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक महत्त्व आहे आणि सिंचन आणि वीज निर्मिती क्षेत्रात ती महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते.
भूगोल आणि पर्यावरणशास्त्र
कोयना नदी महाबळेश्वर डोंगररांगेतून उगम पावते आणि पश्चिम घाट आणि सह्याद्रीच्या पर्वतराजीतून वाहते. कराडजवळील कृष्णा नदीत सामील होण्यापूर्वी नदी सुमारे 130 किमी अंतर कापते. ही नदी सातारा, सांगली आणि कोल्हापूरसह महाराष्ट्रातील अनेक जिल्ह्यांतून वाहते. नदीचे खोरे 4,000 चौरस किलोमीटर क्षेत्र व्यापते आणि अनेक वनस्पती आणि प्राणी प्रजातींचे निवासस्थान आहे.
ही नदी तिच्या निसर्गसौंदर्यासाठी ओळखली जाते आणि पर्यटकांसाठी हे एक लोकप्रिय ठिकाण आहे. नदी दाट जंगले आणि टेकड्यांनी वेढलेली आहे, जी वनस्पती आणि प्राण्यांच्या अनेक प्रजातींसाठी निवासस्थान प्रदान करते. कोयना वन्यजीव अभयारण्य नदीच्या काठावर वसलेले आहे आणि वाघ, बिबट्या आणि बायसन यांच्यासह अनेक धोक्यात असलेल्या प्राण्यांचे निवासस्थान आहे.
इतिहास
कोयना नदीला या प्रदेशात सांस्कृतिक आणि ऐतिहासिक महत्त्व आहे. अनेक प्राचीन ग्रंथांमध्ये या नदीचा उल्लेख आहे आणि स्थानिक लोक तिला पवित्र मानत होते. नदीचा उपयोग अनेक शतकांपासून या प्रदेशात राहणाऱ्या लोकांकडून सिंचन आणि शेतीसाठी केला जात होता. नदीचा वापर वाहतुकीसाठीही केला जात असे आणि माल आणि माणसांची एका ठिकाणाहून दुसऱ्या ठिकाणी ने-आण करण्यासाठी बोटींचा वापर केला जात असे.
20 व्या शतकाच्या सुरुवातीस, ब्रिटिश सरकारने सिंचन आणि वीज निर्मितीच्या उद्देशाने कोयना नदीवर धरण बांधण्याचा प्रकल्प हाती घेतला. हा प्रकल्प 1964 मध्ये पूर्ण झाला आणि कोयना धरण भारतातील सर्वात मोठ्या धरणांपैकी एक बनले. धरणाच्या बांधकामामुळे अनेक गावे विस्थापित झाली आणि या प्रदेशात राहणाऱ्या लोकांना इतर भागात स्थलांतरित व्हावे लागले.
सिंचन आणि शेती
कोयना नदी महाराष्ट्राच्या सिंचन आणि कृषी क्षेत्रात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते. नदीचे खोरे अनेक लहान आणि मध्यम आकाराच्या सिंचन प्रकल्पांचे घर आहे जे शेतीसाठी पाणी पुरवतात. नदीचे पाणी या प्रदेशात राहणारे लोक पिण्यासाठी वापरतात.
ऊर्जा निर्मिती
कोयना धरण हा भारतातील सर्वात मोठ्या जलविद्युत निर्मिती प्रकल्पांपैकी एक आहे. धरणाची क्षमता 1,960 मेगावॅट आहे आणि दरवर्षी सुमारे 7,900 दशलक्ष युनिट वीज निर्मिती करते. धरणातून निर्माण होणारी वीज मुंबई, पुणे, कोल्हापूरसह महाराष्ट्रातील अनेक भागांना पुरवली जाते.
पर्यटन
कोयना नदी आणि आजूबाजूचा प्रदेश ही महाराष्ट्रातील लोकप्रिय पर्यटन स्थळे आहेत. नदी तिच्या निसर्गरम्य सौंदर्यासाठी ओळखली जाते आणि अनेक पर्यटक नैसर्गिक सौंदर्याचा आनंद घेण्यासाठी आणि जंगले आणि टेकड्यांचे अन्वेषण करण्यासाठी या प्रदेशाला भेट देतात. कोयना वन्यजीव अभयारण्य हे एक लोकप्रिय पर्यटक आकर्षण आहे आणि ते समृद्ध वनस्पती आणि जीवजंतूंसाठी ओळखले जाते.
निष्कर्ष
कोयना नदी ही भारतातील महाराष्ट्रातील एक प्रमुख नदी आहे आणि तिचे सांस्कृतिक, ऐतिहासिक आणि पर्यावरणीय महत्त्व आहे. सिंचन आणि कृषी क्षेत्रात नदी महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावते आणि जलविद्युत निर्मितीचा प्रमुख स्त्रोत आहे.
ही नदी घनदाट जंगले आणि डोंगरांनी वेढलेली आहे आणि हा प्रदेश महाराष्ट्रातील एक लोकप्रिय पर्यटन स्थळ आहे. कोयना धरणामुळे अनेक गावे विस्थापित झाली असून, बाधित लोकांचे पुनर्वसन सुनिश्चित करण्यासाठी सरकारने उपाययोजना करणे आवश्यक आहे. दीर्घकालीन टिकाव आणि पर्यावरणीय समतोल राखण्यासाठी नदी आणि आजूबाजूच्या प्रदेशांचे संरक्षण करणे आवश्यक आहे.
कोयना धरणाला भेट कशी द्यावी
कोयना धरण हे भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील एक मोठे धरण आहे. हे 1962 मध्ये बांधले गेले आणि राज्यासाठी जलविद्युत उर्जेचा एक प्रमुख स्त्रोत आहे. हे धरण कृष्णा नदीची उपनदी असलेल्या कोयना नदीवर आहे. धरणाच्या आजूबाजूला सुंदर दृश्ये आहेत आणि दरवर्षी अनेक पर्यटकांना आकर्षित करतात. जर तुम्ही कोयना धरणाला भेट देण्याची योजना आखत असाल तर येथे काही माहिती आहे जी उपयुक्त ठरू शकते.
स्थान:
कोयना धरण भारताच्या महाराष्ट्र राज्यातील सातारा जिल्ह्यात आहे. हे पुण्यापासून सुमारे 190 किलोमीटर आणि मुंबईपासून सुमारे 270 किलोमीटर अंतरावर आहे. धरणापर्यंत रस्त्याने सहज पोहोचता येते आणि टॅक्सी भाड्याने किंवा बसने पोहोचता येते.
इतिहास:
कोयना धरण 1962 मध्ये जलविद्युत प्रकल्पाचा भाग म्हणून बांधले गेले. हे महाराष्ट्रातील सर्वात मोठ्या धरणांपैकी एक आहे आणि राज्यासाठी विजेचा प्रमुख स्त्रोत आहे. कृष्णा नदीची प्रमुख उपनदी असलेल्या कोयना नदीच्या शक्तीचा उपयोग करण्यासाठी हे धरण बांधण्यात आले.
कोयना धरण हे गुरुत्वाकर्षण धरण आहे, म्हणजे ते काँक्रीटपासून बांधले गेले आहे आणि पाण्याच्या दाबाचा प्रतिकार करण्यासाठी त्याच्या वजनावर अवलंबून आहे. हे धरण 103 मीटर उंच आणि 807 मीटर लांब आहे. धरणामुळे निर्माण झालेल्या जलसाठ्याची क्षमता 2,524 दशलक्ष घनमीटर आहे.
आकर्षणे:
कोयना धरण सुंदर निसर्गसौंदर्याने वेढलेले आहे आणि हे एक लोकप्रिय पर्यटन स्थळ आहे. धरणाच्या आसपासच्या काही आकर्षणांमध्ये हे समाविष्ट आहे:
कोयना वन्यजीव अभयारण्य: कोयना वन्यजीव अभयारण्य धरणाजवळ आहे आणि वाघ, बिबट्या आणि आळशी अस्वलांसह विविध प्राण्यांचे निवासस्थान आहे. अभयारण्यात पक्ष्यांच्या अनेक प्रजाती देखील आहेत, ज्यामुळे ते पक्षी निरीक्षकांसाठी एक लोकप्रिय ठिकाण बनले आहे.
नेहरू गार्डन: नेहरू गार्डन हे धरणाजवळ असलेले उद्यान आहे. भारताचे पहिले पंतप्रधान जवाहरलाल नेहरू यांच्या नावावरून हे नाव देण्यात आले आहे. उद्यानात विविध प्रकारची फुले आणि वनस्पती आहेत आणि हे पिकनिकसाठी एक लोकप्रिय ठिकाण आहे.
घाटमाथा: घाटमाथा हे धरणाजवळ स्थित एक दृश्यबिंदू आहे. हे धरण आणि आजूबाजूच्या टेकड्यांचे आश्चर्यकारक दृश्य देते. व्ह्यूपॉईंट फोटोग्राफीसाठी एक लोकप्रिय ठिकाण आहे.
कुंभार्ली घाट: कुंभार्ली घाट धरणाजवळील एक पर्वतीय खिंड आहे. हे ट्रेकर्ससाठी एक लोकप्रिय गंतव्यस्थान आहे आणि आजूबाजूच्या टेकड्यांचे आश्चर्यकारक दृश्य देते.
वासोटा किल्ला: वासोटा किल्ला हा धरणाजवळ असलेला एक प्राचीन किल्ला आहे. हे मराठा साम्राज्याच्या काळात बांधले गेले होते आणि आजूबाजूच्या ग्रामीण भागातील आश्चर्यकारक दृश्ये देते.
उपक्रम:
कोयना धरणावर अनेक उपक्रम आहेत ज्यांचा तुम्ही आनंद घेऊ शकता, यासह:
नौकाविहार : धरणामुळे तयार झालेल्या जलाशयावर बोटीतून प्रवास करता येतो. बोट राइड आजूबाजूच्या टेकड्यांचे आश्चर्यकारक दृश्ये देतात आणि आराम करण्याचा आणि दृश्यांचा आनंद घेण्याचा एक उत्तम मार्ग आहे.
ट्रेकिंग: कोयना धरणाच्या आजूबाजूला अनेक ट्रेकिंग ट्रेल्स आहेत. आजूबाजूच्या टेकड्या आणि जंगले पाहण्यासाठी तुम्ही ट्रेकला जाऊ शकता.
वन्यजीव सफारी: कोयना वन्यजीव अभयारण्यात तुम्ही वन्यजीव सफारीला जाऊ शकता. हे अभयारण्य वाघ, बिबट्या आणि आळशी अस्वलांसह विविध प्राण्यांचे घर आहे.
पक्षी निरीक्षण: कोयना वन्यजीव अभयारण्य हे पक्ष्यांच्या अनेक प्रजातींचे निवासस्थान आहे. तुम्ही पक्षी निरीक्षणाला जाऊ शकता आणि काही दुर्मिळ आणि लुप्तप्राय प्रजाती पाहू शकता.
फोटोग्राफी: कोयना धरण आणि त्याच्या सभोवतालच्या टेकड्या विस्मयकारक दृश्ये देतात, ज्यामुळे ते फोटोग्राफीसाठी एक लोकप्रिय ठिकाण बनले आहे.
निवास:
कोयना धरणाजवळ राहण्याचे अनेक पर्याय उपलब्ध आहेत, यासह:
MTDC रिसॉर्ट: महाराष्ट्र पर्यटन विकास महामंडळ (MTDC) चे धरणाजवळ एक रिसॉर्ट आहे.
रिसॉर्टमध्ये आरामदायक खोल्या आणि कॉटेज तसेच स्थानिक पाककृती देणारे रेस्टॉरंट उपलब्ध आहे.
वन विभागाचे अतिथीगृह : कोयना वन्यजीव अभयारण्याजवळ वन विभागाचे अतिथीगृह आहे. गेस्ट हाऊस मूलभूत निवास देते आणि बजेट प्रवाशांसाठी एक चांगला पर्याय आहे.
खाजगी रिसॉर्ट्स: धरणाजवळ अनेक खाजगी रिसॉर्ट्स आहेत जे आलिशान निवास आणि स्विमिंग पूल, स्पा आणि रेस्टॉरंट्स सारख्या सुविधांची श्रेणी देतात.
कसे पोहोचायचे:
कोयना धरणापर्यंत रस्त्याने सहज पोहोचता येते. हे पुण्यापासून सुमारे 190 किलोमीटर आणि मुंबईपासून सुमारे 270 किलोमीटर अंतरावर आहे. धरणावर जाण्यासाठी तुम्ही टॅक्सी घेऊ शकता किंवा दोन्ही शहरातून बस घेऊ शकता.
हवाई मार्गे: कोयना धरणाच्या सर्वात जवळचे विमानतळ पुणे आंतरराष्ट्रीय विमानतळ आहे, जे सुमारे 190 किलोमीटर अंतरावर आहे. विमानतळावरून, आपण धरणापर्यंत जाण्यासाठी टॅक्सी किंवा बस घेऊ शकता.
रेल्वेने: कोयना धरणाच्या जवळचे रेल्वे स्टेशन चिपळूण रेल्वे स्टेशन आहे, जे सुमारे 75 किलोमीटर अंतरावर आहे. स्टेशनवरून, धरणापर्यंत जाण्यासाठी तुम्ही टॅक्सी किंवा बस घेऊ शकता.
भेट देण्यासाठी सर्वोत्तम वेळ:
कोयना धरणाला भेट देण्याचा सर्वोत्तम काळ म्हणजे ऑक्टोबर ते फेब्रुवारी, जेव्हा हवामान आल्हाददायक असते आणि आजूबाजूच्या डोंगर हिरवाईने आच्छादलेले असतात. पावसाळी हंगाम, जून ते सप्टेंबर हा देखील भेट देण्यासाठी चांगला काळ आहे कारण यावेळी धरण आणि त्याच्या आजूबाजूचा परिसर सर्वात सुंदर असतो.
प्रवेश शुल्क:
कोयना धरणाला भेट देण्यासाठी कोणतेही प्रवेश शुल्क नाही. तथापि, आपण कोयना वन्यजीव अभयारण्य किंवा परिसरातील इतर कोणत्याही आकर्षणांना भेट देण्याची योजना आखत असल्यास, आपल्याला प्रवेश शुल्क भरावे लागेल.
अभ्यागतांसाठी टिपा:
परिसरात मर्यादित एटीएम असल्याने पुरेशी रोकड सोबत ठेवा.
उबदार कपडे सोबत ठेवा कारण संध्याकाळी तापमान कमी होऊ शकते.
तुम्ही ट्रेक किंवा वन्यजीव सफारीला जाण्याचा विचार करत असाल तर आरामदायक शूज घाला.
हे क्षेत्र अनेक कीटक आणि डासांचे निवासस्थान असल्याने कीटकनाशक सोबत ठेवा.
स्थानिक संस्कृती आणि परंपरांचा आदर करा आणि परिसरात कचरा टाकणे टाळा.
निष्कर्ष:
कोयना धरण हे एक सुंदर ठिकाण आहे जे आजूबाजूच्या डोंगर आणि जंगलांचे अद्भुत दृश्य देते. तुम्ही आरामशीर गेटवे शोधत असाल किंवा साहसाने भरलेली सुट्टी, धरणात प्रत्येकासाठी काहीतरी आहे. आकर्षणे, क्रियाकलाप आणि निवास पर्यायांच्या श्रेणीसह, कोयना धरण हे महाराष्ट्रातील एक आवश्यक ठिकाण आहे.
कोयना धरणाचा इतिहास काय आहे?
कोयना धरणाचा इतिहास 20 व्या शतकाच्या सुरुवातीचा आहे, जेव्हा ब्रिटिश वसाहती सरकारने कोयना नदीची जलविद्युत निर्मिती करण्याची क्षमता ओळखली होती. कोयना नदी महाराष्ट्राच्या पश्चिम घाटातून उगम पावते आणि खोल दरीतून वाहते, ज्यामुळे ती जलविद्युत प्रकल्पासाठी एक आदर्श स्थान बनते.
1946 मध्ये, कोयना जलविद्युत प्रकल्पाच्या विकासावर देखरेख ठेवण्यासाठी महाराष्ट्र राज्य विद्युत मंडळ (MSEB) ची स्थापना करण्यात आली. धरणाचे बांधकाम 1954 मध्ये सुरू झाले आणि 1963 मध्ये पूर्ण झाले, ज्यामुळे ते महाराष्ट्रातील सर्वात मोठ्या धरणांपैकी एक बनले.
धरणाच्या बांधकामादरम्यान, 11,000 हून अधिक कामगारांना काम देण्यात आले आणि प्रकल्पासाठी मार्ग तयार करण्यासाठी परिसरातील अनेक गावांचे पुनर्वसन करण्यात आले. हे धरण काँक्रीटचा वापर करून बांधले गेले आणि 807 मीटर लांबीसह 103 मीटर उंचीवर उभे आहे.
धरणाने तयार केलेला जलाशय हा भारतातील सर्वात मोठ्या जलाशयांपैकी एक आहे, ज्याची क्षमता 2,900 दशलक्ष घनमीटरपेक्षा जास्त आहे. जलविद्युत प्रकल्पाची एकूण स्थापित क्षमता 1,960 मेगावॅट आहे, ज्यामुळे तो महाराष्ट्रातील सर्वात मोठ्या वीजनिर्मिती सुविधांपैकी एक आहे.
गेल्या काही वर्षांत, कोयना धरणाने महाराष्ट्र राज्याला वीज पुरवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे आणि या भागातील सिंचन आणि पूर नियंत्रणातही मदत केली आहे. धरण देखील एक लोकप्रिय पर्यटन स्थळ बनले आहे, जे देशभरातील अभ्यागतांना आकर्षित करते जे त्याच्या अभियांत्रिकी चमत्कार आणि नैसर्गिक सौंदर्याची प्रशंसा करतात.
कोयना धरण हे कोणत्या प्रकारचे धरण आहे?
कोयना धरण हे काँक्रीटचे गुरुत्वाकर्षण धरण आहे, म्हणजे त्याचे वजन आणि रचना जलाशयातील पाण्यामुळे निर्माण होणाऱ्या आडव्या दाबाला प्रतिकार करण्यासाठी तयार केलेली आहे. हे धरण प्रबलित काँक्रीट वापरून बांधले गेले आहे आणि 103 मीटर (338 फूट) उंचीवर आहे आणि त्याची लांबी 807 मीटर (2,648 फूट) आहे.
धरणाच्या डिझाईनमध्ये स्पिलवे गेट्स समाविष्ट आहेत जे जास्त पावसाच्या वेळी जलाशयातील पाण्याचा प्रवाह नियंत्रित करण्यास मदत करतात आणि खालच्या दिशेने येणारा पूर रोखतात. धरणामध्ये एक पॉवर स्टेशन देखील आहे ज्यामध्ये प्रत्येकी 200 मेगावॅट क्षमतेच्या सहा टर्बाइन आहेत.
कोयना धरण हे भारतातील सर्वात मोठ्या काँक्रीट धरणांपैकी एक मानले जाते आणि महाराष्ट्रातील जलविद्युत निर्मितीमध्ये त्याचे महत्त्वपूर्ण योगदान आहे.
कोयना धरणाचे महत्त्व काय?
कोयना धरण महाराष्ट्र राज्यासाठी खूप महत्त्वाचे आहे कारण ते अनेक उद्देश पूर्ण करते, यासह:
जलविद्युत ऊर्जा निर्मिती: कोयना धरण हे महाराष्ट्रातील सर्वात मोठ्या जलविद्युत प्रकल्पांपैकी एक आहे, ज्याची एकूण स्थापित क्षमता 1,960 मेगावॅट आहे. त्यातून राज्याला लागणाऱ्या विजेचा महत्त्वपूर्ण भाग निर्माण होतो आणि धरणातून निर्माण होणारी वीज शेजारील राज्यांनाही पुरवली जाते.
सिंचन: कोयना धरणातून सोडले जाणारे पाणी आसपासच्या भागात सिंचनासाठी वापरले जाते, ज्यामुळे कृषी उत्पादकता वाढण्यास आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थेला आधार देण्यास मदत होते.
पूर नियंत्रण: कोयना धरणाला स्पिलवे गेट्स आहेत जे अतिवृष्टीच्या काळात पाण्याचा प्रवाह नियंत्रित करण्यास मदत करतात, ज्यामुळे खाली येणारा पूर रोखता येतो.
पर्यटन: कोयना धरण हे एक लोकप्रिय पर्यटन स्थळ बनले आहे, जे त्याच्या अभियांत्रिकी चमत्कार आणि नैसर्गिक सौंदर्याची प्रशंसा करण्यासाठी देशभरातील पर्यटकांना आकर्षित करते. आजूबाजूच्या भागात अनेक वन्यजीव अभयारण्ये देखील आहेत, ज्यामुळे ते निसर्ग प्रेमी आणि वन्यजीव प्रेमींसाठी एक लोकप्रिय गंतव्यस्थान बनले आहे.
एकंदरीत, कोयना धरण हा एक अत्यावश्यक पायाभूत सुविधा प्रकल्प आहे ज्याने महाराष्ट्र राज्याच्या विकासामध्ये, जलविद्युत, सिंचन आणि पूरनियंत्रण प्रदान करण्यामध्ये महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे, तसेच पर्यटनाला चालना दिली आहे आणि स्थानिक अर्थव्यवस्थेला आधार दिला आहे.
कोयना नदी कोठे आहे?
कोयना नदी भारताच्या पश्चिम भागात, महाराष्ट्र राज्यात आहे. हे पर्वतांच्या पश्चिम घाटात उगम पावते आणि कृष्णा नदीत सामील होण्यापूर्वी सुमारे 130 किमी (81 मैल) पूर्वेकडे वाहते.
ही नदी कोयना वन्यजीव अभयारण्यातून जाते, जिथे वाघ, बिबट्या, हरीण आणि पक्ष्यांच्या अनेक प्रजातींचा समावेश असलेल्या विविध वनस्पती आणि प्राण्यांचे घर आहे. कोयना नदीवर असलेल्या कोयना धरणाने एक मोठा जलाशय निर्माण केला आहे ज्याचा वापर जलविद्युत निर्मिती, सिंचन आणि पर्यटनासाठी केला जातो. हे धरण महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यात पुणे शहराच्या नैऋत्येस सुमारे 190 किमी (118 मैल) अंतरावर आहे.
कोयना धरणात किती पाणीसाठा आहे?
कोयना धरणात 2,900 दशलक्ष घनमीटर पाणी साठविण्याची क्षमता असलेला मोठा साठा आहे. कोयना नदीचे पाणी अडवून हा जलाशय तयार करण्यात आला आणि तो भारतातील सर्वात मोठ्या नदीपैकी एक आहे.
कोयना धरणात साठवलेले पाणी प्रामुख्याने जलविद्युत निर्मिती, सिंचन आणि पूर नियंत्रणासाठी वापरले जाते. धरणाच्या स्पिलवे गेट्सचा वापर जलाशयातील पाण्याच्या प्रवाहाचे नियमन करण्यासाठी केला जातो, जो मुसळधार पावसाच्या वेळी अतिरिक्त पाणी सोडतो.
कोयना धरणात साठलेले पाणी पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा, औद्योगिक वापर आणि मत्स्यपालन यांसारख्या इतर कामांसाठीही वापरला जातो. या धरणाने आजूबाजूच्या परिसराची पाण्याची गरज भागवण्यात महत्त्वाची भूमिका बजावली आहे आणि या भागाच्या आर्थिक विकासात मोलाचे योगदान दिले आहे.
महाराष्ट्रात किती धरणे आहेत?
महाराष्ट्र हे पश्चिम भारतातील एक राज्य आहे जेथे अनेक धरणे आहेत, ज्यांनी सिंचन, जलविद्युत निर्मिती आणि पिण्याच्या पाण्याच्या पुरवठ्यासाठी पाणी पुरवण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे.
2021 पर्यंत, महाराष्ट्रात 3500 हून अधिक मोठी आणि लहान धरणे आहेत, ज्यामुळे ते भारतातील सर्वाधिक धरणे असलेल्या राज्यांपैकी एक बनले आहे. महाराष्ट्रातील काही उल्लेखनीय धरणांमध्ये हे समाविष्ट आहे:
कोयना धरण: सातारा जिल्ह्यात स्थित, कोयना धरण हे भारतातील सर्वात मोठ्या काँक्रीट गुरुत्वाकर्षण धरणांपैकी एक आहे, ज्याची एकूण स्थापित क्षमता 1,960 मेगावॅट आहे.
भंडारदरा धरण: अहमदनगर जिल्ह्यात स्थित, भंडारदरा धरण हे एक गुरुत्वाकर्षण धरण आहे जे सिंचन, जलविद्युत निर्मिती आणि पिण्याच्या पाण्याच्या पुरवठ्यासाठी पाणी पुरवते.
जायकवाडी धरण: औरंगाबाद जिल्ह्यात स्थित, जायकवाडी धरण हा एक बहुउद्देशीय प्रकल्प आहे जो सिंचन, पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा आणि जलविद्युत निर्मितीसाठी पाणी पुरवतो.
धोम धरण: सातारा जिल्ह्यात स्थित, धोम धरण हे एक धरण आहे जे सिंचन, पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा आणि औद्योगिक वापरासाठी पाणी पुरवते.
वैतरणा धरण: ठाणे जिल्ह्यात स्थित, वैतरणा धरण हे एक गुरुत्वाकर्षण धरण आहे जे पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा आणि जलविद्युत निर्मितीसाठी पाणी पुरवते.
या धरणांनी महाराष्ट्राच्या आर्थिक विकासात, शेतीसाठी पाणी, जलविद्युत निर्मिती आणि पिण्याच्या पाण्याचा पुरवठा करण्यात महत्त्वपूर्ण भूमिका बजावली आहे. मित्रांनो तुम्‍हाला हा लेख कसा वाटला हे तुम्ही कमेंट करून सांगु शकता . धन्‍यवाद .
कोणत्याही टिप्पण्‍या नाहीत